پرداختن به هر موضوعی آدابی دارد. پژوهش نیز از این امر مستثنا نیست. بنابراین لازم است پژوهشگر، آداب و اخلاق پژوهش و تحقیق را مورد نظر قرار دهد.:

1. قصد و نیت خالص و جلب رضایت الهی

نخستین مسئله‌ای كه شایسته است پژوهشگران به آن توجّه كنند، این است كه نیت و انگیزه خود را برای خدا خالص كنند و به خاطر جلب رضای خدا و تقرّب به درگاه او پژوهش انجام دهند؛ زیرا می‌دانیم كه بر اساس نظام اخلاقیِ اسلام، نیت و انگیزه، به اندازه عمل و بلكه بیشتر از آن اهمیت دارد و به همین دلیل، پیامبر اكرم(ص) فرمود: «نیت مؤمن بهتر از عمل اوست» و در جای دیگر فرمود: «ارزش اعمال، بستگی به نیت‌ها دارد و بهره هر كس از عملش مطابق نیت اوست. كسی كه به خاطر خدا و پیامبر هجرت كند، هجرت به سوی خدا و پیامبر كرده است و كسی كه به خاطر رسیدن به مال دنیا یا به دست آوردن همسری هجرت كند، بهره‌اش همان چیزی است كه به سوی آن هجرت كرده است».

ماهیت هر عملی با توجه به نیتی كه فرد در انجام آن داشته، مشخص می‌شود؛ زیرا اعمال ما، تنها جنبه ظاهری و دنیوی ندارند، بلكه متشكّل از ظاهر و باطن هستند؛ به همین جهت، برای ارزش‌گذاری كاری، تنها ظاهرِ خوب كفایت نمی‌كند، بلكه باید باطن آن كار و شخص انجام‌دهنده آن نیز خوب و پسندیده باشد. به بیان روشن‌تر در دیدگاه اسلام، تنها عملی ماندگار و ابدی خواهد شد كه با انگیزه الهی و پیروی از او انجام شود؛ لذا برای این‌كه تحقیق و پژوهش ما حقیقتاً ارزشمند گردد و ما را به سعادت و كمال حقیقی رهنمون سازد، نیازمند همراهی با انگیزه الهی و اخلاص در عمل هستیم.

همچنین اگر قصد و نیت الهی و اخروی، همراه تحقیق و پژوهش باشد، اجر و پاداش آن، مضاعف خواهد شد.

امام علی علیه‌السلام فرمود: «عطایای الهی به اندازه نیت انسان است».

ذكر این نكته ضروری است كه اگر تحقیق و پژوهش به انگیزه دیگری؛ مانند انگیزه‌های ثروت، قدرت و مانند آن صورت پذیرد، هرچند ممكن است مدتی دنیای ما و دیگران را آباد كند، اما چون در راستای زندگی حقیقی ما نیست، فاقد ارزش حقیقی همه‌جانبه خواهد بود و سود معنوی برای پژوهشگر نخواهد داشت.

2. استعانت از درگاه الهی و توکّل

از آموزه‌های اخلاقی اسلام، فضیلت توكّل است كه بر پژوهشگران بایسته است در همه امور زندگی خود از جمله در تحقیقات و پژوهش‌های علمی، بر خدا توكّل كنند. توكّل از مادّه وكالت و به معناى سپردن كارها به خدا و اعتماد به لطف اوست و پُرواضح است كه به معناى دست كشیدن از تلاش و كوشش نیست، بلكه انسان تا آن‌جا كه در توان دارد، باید تلاش كند و منزلگاه‌ها را یكى بعد از دیگرى با تمام توان بپیماید. اما آن‌چه از توان او بیرون است، به خدا واگذارد و از الطاف جلیّه و خفیّه او مدد بطلبد. امام علی(ع) فرمود: «كسى كه بر خدا توكّل كند، مشكلات در برابر او خاضع و اسباب براى او سهل و آسان مى‏گردد» و نیز فرمود: «كسى كه توكّل بر خدا كند، شبهات براى او روشن مى‏شود».

3. ارج نهادن به تلاش‌های سایر پژوهشگران

پژوهش‌های جدید، نتیجه و محصول زحمات و پژوهش‌های پیشینیان و دانشمندان گذشته است. پژوهشگران در هر دوره‌ای با بهره‌گیری از یافته‌ها و پژوهش‌های محققان گذشته می‌كوشند تا كاروان علم و دانش و اندیشه را پیش ببرند و افق‌های جدیدتری به روی خود و بشریت بگشایند؛ به همین جهت بر هر پژوهشگری، بایسته اخلاقی است كه از علمای گذشته به نیكی یاد كرده و تلاش‌های آن‌ها را فراموش نكند و به تعبیر دیگر، مراتب اساتید را مراعات نماید؛ زیرا دانشمندان اسبق، اساتیدِ پژوهشگران سابق بودند و پژوهشگران سابق نیز اساتید و راهنمایانِ اندیشوران امروز. پیامبر اكرم(ص) فرمود: «هر كس عالم و دانشمندی را گرامی بدارد، مرا گرامی داشته و هر كس مرا گرامی بدارد، خدا را گرامی داشته است».

4. خودباوری در ابراز اندیشه

پژوهشگر باید در انجام تحقیقات علمی با شهامت و شجاعت، قدم برداشته و نباید به دلیل ترس از ناتوانی یا بیم از مشكلات احتمالی یا امكانات كم و...، از انجام كارهای بزرگ خودداری كند. این مسئله تا جایی مهم و اساسی است كه از مشورت با شخص ترسو نهی شده است. امام علی(ع) فرمود: «هرگز با انسان ترسو مشورت نكن؛ چرا كه تو را از كارهاى مهم بازمى‏دارد و موضوعات كوچك را در نظر تو بزرگ جلوه مى‏دهد». از طرف دیگر، پژوهشگر باید شجاعانه دنبال حق و حقیقت باشد و بعد از رسیدن به نتیجه، به دلیل این‌كه ممكن است بسیاری از افراد، آن را نپذیرند، از مطرح كردن آن نهراسیده و با شجاعت و شهامت از نظریه خود دفاع كند. امام علی(ع) فرمود: «شجاعت، زینت است و ترس، عیب است».

5. استناد به آراء و منابع

امانت‌داری در پژوهش و تألیف، ركن مهمی از حیات علمی و تحقیقی یك جامعه است. هر پژوهشگری اخلاقاً موظف است منبع و مدرك هر مطلبی را كه نقل كرده، ذكر كند. همچنین امانت‌داری در پژوهش اقتضا می‌كند كه در نقل‌‌قول یا در استناد به سخن دیگران، از قطعه كردن مطالب كه مخلّ مراد كامل آن نقل است، پرهیز شود. امام صادق(ع) فرمود: «خداوند هیچ پیامبرى را مبعوث نكرد، مگر این‌كه راست‌گویى و ادای امانت نسبت به نیكوكار و بدكار، جزء تعلیمات او بود». همچنین فرمود: نگاه به ركوع و سجود طولانى افراد نكنید (و تنها آن را نشانه دیانت آنها ندانید)؛ چرا كه این چیزى است كه ممكن است به آن، عادت كرده باشد و هرگاه آن را ترك كند، نگران مى‏شود، ولى نگاه به راست‌گویى و امانت‌داری آن‌ها كنید».

6. حقیقت‌جویی و حق‌طلبی

شایسته است پژوهشگر همواره روحیه حقیقت‌جویی و حقیقت‌طلبی داشته باشد و همه تلاش و زحمت خود را در كشف حقیقت صِرف مبذول دارد؛ زیرا حق و حقیقت است كه باقی خواهد ماند.

7. کتمان نکردن حقیقت

یكی از مهم‌ترین مسائلی كه پژوهشگران باید به آن توجّه كنند، این است كه نباید حقایق و مسائل واقعی را كه نیاز جامعه است، كتمان كنند. پیامبر اسلام(ص) فرمود: «هرگاه از دانشمندى چیزى را كه مى‏داند سؤال كنند و او كتمان نماید، روز قیامت، افسارى از آتش بر دهان او مى‏زنند». در روایت دیگرى آمده است که از امیرمؤمنان على(ع) پرسیدند: بدترین خلق خدا بعد از ابلیس و فرعون كیست؟ امام(ع) در پاسخ فرمود: «دانشمندانِ فاسدند كه باطل را اظهار و حق را كتمان مى‏كنند و همان‌ها هستند كه خداوند بزرگ درباره آن‌ها فرموده: لعن خدا و لعن همه لعنت‏كنندگان بر آن‌ها خواهد بود».

8. داشتن روحیه پژوهش جمعی

از اخلاق پژوهش، این است كه تحقیقات علمی تا جایی كه امكان دارد به صورت گروهی انجام گردد؛ زیرا از هر جهت مفیدتر از كارهای فردی و شخصی است. به عبارت دیگر، پژوهش‌های فردی هرچند در جای خود مفید و ارزنده است، اما اتقان پژوهش‌های گروهی، قابل مقایسه با پژوهش‌های فردی نیست. اهمیت مشورت تا حدّی است كه رسول گرامی اسلام(ص) كه صاحب علم لدنّی بود، با اصحاب خود مشورت می‌كرد. امیرمؤمنان علی(ع) فرمود: «بهترین اندیشه‌ها از آن كسی است كه از مشورت با دیگران، خود را بی‌نیاز نبیند». امام حسن(ع) فرمود: «هیچ جمعیتى در كار خود با یكدیگر مشورت نكردند، مگر این‌كه به خیر و صلاح خویش رهنمون شدند». پُرواضح است كه كار و پژوهش گروهی، از مصادیق مشورت و كمك‌گیری از یكدیگر است و همه فوائد مشورت كردن را به همراه خود دارد.

9. مدیریت احساسات و تمایلات نفسانی

برای پژوهشگر، شایسته است كه در تحقیقات علمی خود از شهرت‌زدگی و دنیاطلبی بپرهیزد؛ زیرا این امور، موجب دور شدن انسان از حقیقت و سعادت ابدی می‌شود. قرآن كریم نكته بسیار مهمی را گوشزد می‌كند و می‌فرماید: «مَن كاَنَ یُرِیدُ الْحَیَوهَ الدُّنْیَا وَ زِینَتهََا نُوَفّ‏ِ إِلَیهِْمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَ هُمْ فِیهَا لَا یُبْخَسُون أُوْلَئكَ الَّذِینَ لَیْسَ لهَُمْ فىِ الاَْخِرَهِ إِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ مَا صَنَعُواْ فِیهَا وَ بَاطِلٌ مَّا كَانُواْ یَعْمَلُون» (هود: 16-15). ذكر این نكته ضروری است كه هر كاری اگر با هدف هوای نفس و دنیا باشد، مذموم است، حتی اگر نماز، روزه و احسان نیز به خاطر هوای نفس و دنیا باشد، مذموم و باطل است؛ اما اگر آن كار برای امور اخروی یا برای برپایی احكام دین و یا امور دنیوی كه منافاتی با امور معنوی و اخروی ندارد، باشد، نه‌تنها ناپسند نیست، بلكه پسندیده و ممدوح نیز هست و گاهی در برخی از موارد، لازم و واجب نیز خواهد بود. بر این اساس باید به دنیا به دیده وسیله بنگریم و آن را مزرعه آخرت بدانیم و به هیچ عنوان، دنیا را برای دنیا و لذت‌های زودگذر آن نخواهیم؛ چرا كه آخرتی در پیش داریم و باید آماده سفر گردیم.

10. اجتناب از شتاب‌زدگی

از آفات بزرگ پژوهش‌های علمی، شتاب‌زدگی و عجله بی‌مورد است. كمترین آفت عجله، این است كه مانع درك صحیح موضوع یا مسئله می‌شود؛ به همین جهت پژوهشگران به لحاظ اخلاقی، شایسته است از شتاب و عجله دوری كنند.

پیامبر اعظم(ص) فرمود: «از عجله بپرهیز؛ زیرا هرگاه عجله كنى، نصیب و بهره خود را از دست خواهى داد». امیرالمؤمنین(ع) نیز فرمود: «لغزش‏هاى انسان با عجله افزایش مى‏یابد».

11. اجتناب از انتحال

یكی از نكات ناشایست اخلاقی در باب اخلاق پژوهش، بحث سرقت علمی است. پژوهشگرِ بااخلاق هیچ‌گاه یافته‌های دیگران را به نام خود منتشر نمی‌كند و حقوق فكری و معنوی افراد دیگر را محترم می‌شمارد.

12. در نظر گرفتن اولویت‌ها

از دیگر امور اخلاقی برای پژوهشگران، این است كه اولویت‌ها و نیازهای خود و جامعه را در نظر گرفته و به مسائل مهم‌تر و اساسی‌تر بیشتر اهمیت دهند؛ زیرا مسئولیت‌ها و وظایف پژوهشگران در حوزه‌های دینی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و... به اندازه‌ای زیاد است كه دیگر امكان رسیدن به مسائل غیرضروری وجود ندارد و گذراندن عمر به چنین مسائلی و پرهیز از امور مهم و ضروری‌تر، موجب خسران و ضررهای غیر قابل جبران فردی و اجتماعی می‌گردد. امام علی(ع) می‌فرماید: «علم و دانش بیشتر از آن است كه بتوانی همه آن را بیاموزی و بر آن احاطه پیدا كنی. پس باید از هر دانشی، بهترین‌های آن را برگزینی».

13. داشتن روحیه انعطاف و فروتنی

از دیگر آموزه‌های مهم اخلاقی، فضیلت تواضع است. پژوهشگران نیز شایسته است خود را با این صفت، آراسته كرده و از تكبّر و فخرفروشی به شدت بپرهیزند. پیامبر اكرم(ص) فرمود: «تواضع جز بزرگى بر انسان نمى‏افزاید. پس تواضع كنید تا خداوند، شما را بلندمقام سازد». امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «ثمره و نتیجه تواضع، محبّت است و ثمره و نتیجه تكبّر، دشنام و ناسزاگویى مردم است».

14. پرهیز از قضاوت عجولانه

در باب اخلاق پژوهش و حوزه نقد، نخستین و مهم‌ترین شرط، این است كه محققِ ناقد كه در پی درستی و نادرستی یك اندیشه و نظریه است، سخن و مطلب را به درستی فهمیده باشد؛ زیرا نقد بدون فهم دقیق مطلب، در حقیقت، نقد ذهنیات خود ناقد است نه نقد آن مطلب یا مسئله (دقت شود). بنابراین بر هیچ كس به لحاظ اخلاقی، شایسته نیست پیش از فهم درست و دقیق یك نظریه و مدّعا، به صرف تصوّری مبهم، ضعیف یا احتمالی، به نقد آن بپردازد. به جرأت می‌توان گفت اگر این آموزه در میان پژوهشگران جوامع بشری مراعات گردد، بسیاری از نقدها و انتقادها از بین می‌رود.

15. داشتن روحیه انتقادپذیری

بایسته اخلاقی است كه پژوهشگران، روحیه انتقادپذیری داشته باشند و اگر منتقدی حرف حق و مطلب صحیحی را تذكّر داد، آن را با كمال افتخار بپذیرند و از منتقد خود تشكّر و قدردانی كنند؛ چنان‌كه صادق آل محمد(ص) فرمود: محبوب‌ترینِ برادرانم كسی است كه عیب‌هایم را به من گوشزد كند».¹

پی​نوشت​

1. ارجاعات و مستندات، در دبیرخانه جشنواره موجود است.