پرداختن به هر موضوعي آدابي دارد. پژوهش نيز از اين امر مستثنا نيست. بنابراين لازم است پژوهشگر، آداب و اخلاق پژوهش و تحقيق را مورد نظر قرار دهد.:
1. قصد و نيت خالص و جلب رضايت الهي
نخستين مسئله‌اي كه شايسته است پژوهشگران به آن توجّه كنند، اين است كه نيت و انگيزه خود را براي خدا خالص كنند و به خاطر جلب رضاي خدا و تقرّب به درگاه او پژوهش انجام دهند؛ زيرا مي‌دانيم كه بر اساس نظام اخلاقيِ اسلام، نيت و انگيزه، به اندازه عمل و بلكه بيشتر از آن اهميت دارد و به همين دليل، پيامبر اكرم(ص) فرمود: «نيت مؤمن بهتر از عمل اوست» و در جاي ديگر فرمود: «ارزش اعمال، بستگي به نيت‌ها دارد و بهره هر كس از عملش مطابق نيت اوست. كسي كه به خاطر خدا و پيامبر هجرت كند، هجرت به سوي خدا و پيامبر كرده است و كسي كه به خاطر رسيدن به مال دنيا يا به دست آوردن همسري هجرت كند، بهره‌اش همان چيزي است كه به سوي آن هجرت كرده است».
ماهيت هر عملي با توجه به نيتي كه فرد در انجام آن داشته، مشخص مي‌شود؛ زيرا اعمال ما، تنها جنبه ظاهري و دنيوي ندارند، بلكه متشكّل از ظاهر و باطن هستند؛ به همين جهت، براي ارزش‌گذاري كاري، تنها ظاهرِ خوب كفايت نمي‌كند، بلكه بايد باطن آن كار و شخص انجام‌دهنده آن نيز خوب و پسنديده باشد. به بيان روشن‌تر در ديدگاه اسلام، تنها عملي ماندگار و ابدي خواهد شد كه با انگيزه الهي و پيروي از او انجام شود؛ لذا براي اين‌كه تحقيق و پژوهش ما حقيقتاً ارزشمند گردد و ما را به سعادت و كمال حقيقي رهنمون سازد، نيازمند همراهي با انگيزه الهي و اخلاص در عمل هستيم.
همچنين اگر قصد و نيت الهي و اخروي، همراه تحقيق و پژوهش باشد، اجر و پاداش آن، مضاعف خواهد شد.
امام علي عليه‌السلام فرمود: «عطاياي الهي به اندازه نيت انسان است».
ذكر اين نكته ضروري است كه اگر تحقيق و پژوهش به انگيزه ديگري؛ مانند انگيزه‌هاي ثروت، قدرت و مانند آن صورت پذيرد، هرچند ممكن است مدتي دنياي ما و ديگران را آباد كند، اما چون در راستاي زندگي حقيقي ما نيست، فاقد ارزش حقيقي همه‌جانبه خواهد بود و سود معنوي براي پژوهشگر نخواهد داشت.
2. استعانت از درگاه الهي و توکّل
از آموزه‌هاي اخلاقي اسلام، فضيلت توكّل است كه بر پژوهشگران بايسته است در همه امور زندگي خود از جمله در تحقيقات و پژوهش‌هاي علمي، بر خدا توكّل كنند. توكّل از مادّه وكالت و به معناى سپردن كارها به خدا و اعتماد به لطف اوست و پُرواضح است كه به معناى دست كشيدن از تلاش و كوشش نيست، بلكه انسان تا آن‌جا كه در توان دارد، بايد تلاش كند و منزلگاه‌ها را يكى بعد از ديگرى با تمام توان بپيمايد. اما آن‌چه از توان او بيرون است، به خدا واگذارد و از الطاف جليّه و خفيّه او مدد بطلبد. امام علي(ع) فرمود: «كسى كه بر خدا توكّل كند، مشكلات در برابر او خاضع و اسباب براى او سهل و آسان مىگردد» و نيز فرمود: «كسى كه توكّل بر خدا كند، شبهات براى او روشن مىشود».
3. ارج نهادن به تلاش‌هاي ساير پژوهشگران
پژوهش‌هاي جديد، نتيجه و محصول زحمات و پژوهش‌هاي پيشينيان و دانشمندان گذشته است. پژوهشگران در هر دوره‌اي با بهره‌گيري از يافته‌ها و پژوهش‌هاي محققان گذشته مي‌كوشند تا كاروان علم و دانش و انديشه را پيش ببرند و افق‌هاي جديدتري به روي خود و بشريت بگشايند؛ به همين جهت بر هر پژوهشگري، بايسته اخلاقي است كه از علماي گذشته به نيكي ياد كرده و تلاش‌هاي آنها را فراموش نكند و به تعبير ديگر، مراتب اساتيد را مراعات نمايد؛ زيرا دانشمندان اسبق، اساتيدِ پژوهشگران سابق بودند و پژوهشگران سابق نيز اساتيد و راهنمايانِ انديشوران امروز. پيامبر اكرم(ص) فرمود: «هر كس عالم و دانشمندي را گرامي بدارد، مرا گرامي داشته و هر كس مرا گرامي بدارد، خدا را گرامي داشته است».
4. خودباوري در ابراز انديشه
پژوهشگر بايد در انجام تحقيقات علمي با شهامت و شجاعت، قدم برداشته و نبايد به دليل ترس از ناتواني يا بيم از مشكلات احتمالي يا امكانات كم و...، از انجام كارهاي بزرگ خودداري كند. اين مسئله تا جايي مهم و اساسي است كه از مشورت با شخص ترسو نهي شده است. امام علي(ع) فرمود: «هرگز با انسان ترسو مشورت نكن؛ چرا كه تو را از كارهاى مهم بازمىدارد و موضوعات كوچك را در نظر تو بزرگ جلوه مىدهد». از طرف ديگر، پژوهشگر بايد شجاعانه دنبال حق و حقيقت باشد و بعد از رسيدن به نتيجه، به دليل اين‌كه ممكن است بسياري از افراد، آن را نپذيرند، از مطرح كردن آن نهراسيده و با شجاعت و شهامت از نظريه خود دفاع كند. امام علي(ع) فرمود: «شجاعت، زينت است و ترس، عيب است».
5. استناد به آراء و منابع
امانت‌داري در پژوهش و تأليف، ركن مهمي از حيات علمي و تحقيقي يك جامعه است. هر پژوهشگري اخلاقاً موظف است منبع و مدرك هر مطلبي را كه نقل كرده، ذكر كند. همچنين امانت‌داري در پژوهش اقتضا مي‌كند كه در نقل‌‌قول يا در استناد به سخن ديگران، از قطعه كردن مطالب كه مخلّ مراد كامل آن نقل است، پرهيز شود. امام صادق(ع) فرمود: «خداوند هيچ پيامبرى را مبعوث نكرد، مگر اين‌كه راست‌گويى و اداي امانت نسبت به نيكوكار و بدكار، جزء تعليمات او بود». همچنين فرمود: نگاه به ركوع و سجود طولانى افراد نكنيد (و تنها آن را نشانه ديانت آنها ندانيد)؛ چرا كه اين چيزى است كه ممكن است به آن، عادت كرده باشد و هرگاه آن را ترك كند، نگران مىشود، ولى نگاه به راست‌گويى و امانت‌داري آنها كنيد».
6. حقيقت‌جويي و حق‌طلبي
شايسته است پژوهشگر همواره روحيه حقيقت‌جويي و حقيقت‌طلبي داشته باشد و همه تلاش و زحمت خود را در كشف حقيقت صِرف مبذول دارد؛ زيرا حق و حقيقت است كه باقي خواهد ماند.
7. کتمان نکردن حقيقت
يكي از مهم‌ترين مسائلي كه پژوهشگران بايد به آن توجّه كنند، اين است كه نبايد حقايق و مسائل واقعي را كه نياز جامعه است، كتمان كنند. پيامبر اسلام(ص) فرمود: «هرگاه از دانشمندى چيزى را كه مىداند سؤال كنند و او كتمان نمايد، روز قيامت، افسارى از آتش بر دهان او مىزنند». در روايت ديگرى آمده است که از اميرمؤمنان على(ع) پرسيدند: بدترين خلق خدا بعد از ابليس و فرعون كيست؟ امام(ع) در پاسخ فرمود: «دانشمندانِ فاسدند كه باطل را اظهار و حق را كتمان مىكنند و همان‌ها هستند كه خداوند بزرگ درباره آنها فرموده: لعن خدا و لعن همه لعنتكنندگان بر آنها خواهد بود».
8. داشتن روحيه پژوهش جمعي
از اخلاق پژوهش، اين است كه تحقيقات علمي تا جايي كه امكان دارد به صورت گروهي انجام گردد؛ زيرا از هر جهت مفيدتر از كارهاي فردي و شخصي است. به عبارت ديگر، پژوهش‌هاي فردي هرچند در جاي خود مفيد و ارزنده است، اما اتقان پژوهش‌هاي گروهي، قابل مقايسه با پژوهش‌هاي فردي نيست. اهميت مشورت تا حدّي است كه رسول گرامي اسلام(ص) كه صاحب علم لدنّي بود، با اصحاب خود مشورت مي‌كرد. اميرمؤمنان علي(ع) فرمود: «بهترين انديشه‌ها از آن كسي است كه از مشورت با ديگران، خود را بي‌نياز نبيند». امام حسن(ع) فرمود: «هيچ جمعيتى در كار خود با يكديگر مشورت نكردند، مگر اين‌كه به خير و صلاح خويش رهنمون شدند». پُرواضح است كه كار و پژوهش گروهي، از مصاديق مشورت و كمك‌گيري از يكديگر است و همه فوائد مشورت كردن را به همراه خود دارد.
9. مديريت احساسات و تمايلات نفساني
براي پژوهشگر، شايسته است كه در تحقيقات علمي خود از شهرت‌زدگي و دنياطلبي بپرهيزد؛ زيرا اين امور، موجب دور شدن انسان از حقيقت و سعادت ابدي مي‌شود. قرآن كريم نكته بسيار مهمي را گوشزد مي‌كند و مي‌فرمايد: «مَن كاَنَ يُرِيدُ الْحَيَوةَ الدُّنْيَا وَ زِينَتهََا نُوَفِّ إِلَيهِْمْ أَعْمَالَهُمْ فِيهَا وَ هُمْ فِيهَا لَا يُبْخَسُون أُوْلَئكَ الَّذِينَ لَيْسَ لهَُمْ فىِ الاَْخِرَةِ إِلَّا النَّارُ وَ حَبِطَ مَا صَنَعُواْ فِيهَا وَ بَاطِلٌ مَّا كَانُواْ يَعْمَلُون» (هود: 16-15). ذكر اين نكته ضروري است كه هر كاري اگر با هدف هواي نفس و دنيا باشد، مذموم است، حتي اگر نماز، روزه و احسان نيز به خاطر هواي نفس و دنيا باشد، مذموم و باطل است؛ اما اگر آن كار براي امور اخروي يا براي برپايي احكام دين و يا امور دنيوي كه منافاتي با امور معنوي و اخروي ندارد، باشد، نه‌تنها ناپسند نيست، بلكه پسنديده و ممدوح نيز هست و گاهي در برخي از موارد، لازم و واجب نيز خواهد بود. بر اين اساس بايد به دنيا به ديده وسيله بنگريم و آن را مزرعه آخرت بدانيم و به هيچ عنوان، دنيا را براي دنيا و لذت‌هاي زودگذر آن نخواهيم؛ چرا كه آخرتي در پيش داريم و بايد آماده سفر گرديم.
10. اجتناب از شتاب‌زدگي
از آفات بزرگ پژوهش‌هاي علمي، شتاب‌زدگي و عجله بي‌مورد است. كمترين آفت عجله، اين است كه مانع درك صحيح موضوع يا مسئله مي‌شود؛ به همين جهت پژوهشگران به لحاظ اخلاقي، شايسته است از شتاب و عجله دوري كنند.
پيامبر اعظم(ص) فرمود: «از عجله بپرهيز؛ زيرا هرگاه عجله كنى، نصيب و بهره خود را از دست خواهى داد». اميرالمؤمنين(ع) نيز فرمود: «لغزشهاى انسان با عجله افزايش مىيابد».
11. اجتناب از انتحال
يكي از نكات ناشايست اخلاقي در باب اخلاق پژوهش، بحث سرقت علمي است. پژوهشگرِ بااخلاق هيچ‌گاه يافته‌هاي ديگران را به نام خود منتشر نمي‌كند و حقوق فكري و معنوي افراد ديگر را محترم مي‌شمارد.
12. در نظر گرفتن اولويت‌ها
از ديگر امور اخلاقي براي پژوهشگران، اين است كه اولويت‌ها و نيازهاي خود و جامعه را در نظر گرفته و به مسائل مهم‌تر و اساسي‌تر بيشتر اهميت دهند؛ زيرا مسئوليت‌ها و وظايف پژوهشگران در حوزه‌هاي ديني، اجتماعي، فرهنگي، سياسي و... به اندازه‌اي زياد است كه ديگر امكان رسيدن به مسائل غيرضروري وجود ندارد و گذراندن عمر به چنين مسائلي و پرهيز از امور مهم و ضروري‌تر، موجب خسران و ضررهاي غير قابل جبران فردي و اجتماعي مي‌گردد. امام علي(ع) مي‌فرمايد: «علم و دانش بيشتر از آن است كه بتواني همه آن را بياموزي و بر آن احاطه پيدا كني. پس بايد از هر دانشي، بهترين‌هاي آن را برگزيني».
13. داشتن روحيه انعطاف و فروتني
از ديگر آموزه‌هاي مهم اخلاقي، فضيلت تواضع است. پژوهشگران نيز شايسته است خود را با اين صفت، آراسته كرده و از تكبّر و فخرفروشي به شدت بپرهيزند. پيامبر اكرم(ص) فرمود: «تواضع جز بزرگى بر انسان نمىافزايد. پس تواضع كنيد تا خداوند، شما را بلندمقام سازد». اميرالمؤمنين(ع) فرمود: «ثمره و نتيجه تواضع، محبّت است و ثمره و نتيجه تكبّر، دشنام و ناسزاگويى مردم است».
14. پرهيز از قضاوت عجولانه
در باب اخلاق پژوهش و حوزه نقد، نخستين و مهم‌ترين شرط، اين است كه محققِ ناقد كه در پي درستي و نادرستي يك انديشه و نظريه است، سخن و مطلب را به درستي فهميده باشد؛ زيرا نقد بدون فهم دقيق مطلب، در حقيقت، نقد ذهنيات خود ناقد است نه نقد آن مطلب يا مسئله (دقت شود). بنابراين بر هيچ كس به لحاظ اخلاقي، شايسته نيست پيش از فهم درست و دقيق يك نظريه و مدّعا، به صرف تصوّري مبهم، ضعيف يا احتمالي، به نقد آن بپردازد. به جرأت مي‌توان گفت اگر اين آموزه در ميان پژوهشگران جوامع بشري مراعات گردد، بسياري از نقدها و انتقادها از بين مي‌رود.
15. داشتن روحيه انتقادپذيري
بايسته اخلاقي است كه پژوهشگران، روحيه انتقادپذيري داشته باشند و اگر منتقدي حرف حق و مطلب صحيحي را تذكّر داد، آن را با كمال افتخار بپذيرند و از منتقد خود تشكّر و قدرداني كنند؛ چنان‌كه صادق آل محمد(ص) فرمود: محبوب‌ترينِ برادرانم كسي است كه عيب‌هايم را به من گوشزد كند».1
پينوشت
1. ارجاعات و مستندات، در دبيرخانه جشنواره موجود است.