به طور حتم، پیمودن صحیح مراحل آموزشیِ مرسوم در حوزه‌های علمیه، اساس و شالوده اجتهاد و مقدمه غور و پژوهش در اعماق معارف حَقّه دین است. کم‌توجّهی به دروس متداول و مرسوم حوزه‌های مقدّسه علمیه ، فقر علمی و بی‌ثمر شدن فعالیت‌های علمی را رقم خواهد زد. در واقع، شروع فعالیت‌های پژوهشی، متناسب با سطوح آموزشی و در راستای آن، و به تعبیری «پژوهش‌های تحصیلی»، سبب بالندگی و عمق یافتن داشته‌های علمی خواهد شد.
امروزه برای هر طالب علمی، اهتمام به انجام فعالیت‌های پژوهشیِ متناسب با سطوح تحصیلی، در رشد و بالندگی محتوای آموزشی، بسیار مهم شمرده می‌شود. بر اساس آیه مبارکه: «وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنفِرُواْ كَآفَّهً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَهٍ مِّنْهُمْ طَآئِفَهٌ لِّیَتَفَقَّهُواْ فِی الدِّینِ وَلِیُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ» (توبه:22)، اصل اوّلیِ تعلیم و تربیت در حوزه‌های علمیه، اجتهاد و تفقّه در دین است؛ از این رو، می‌بایست طلاب و شاگردان حضرت امام صادق(ع)، مراقب باشند که فعالیت‌های علمی و پژوهشی آن‌ها به اجتهاد و تفقّه در دین، خلل وارد نسازد و در همین مسیر، قرار و ثبات داشته باشند و دچار آفت‌ها و حاشیه‌ها نشوند. از این امر نیز نباید غافل شویم که فراگیری مهارت‌هایی؛ چون: روش تحقیق، نویسندگی، خلاصه‌برداری، استدلال‌ورزی و نقد روشمندِ آراء و نظرات دیگران که از جمله مهارت‌های لازم محسوب می‌گردد، امری بسیار ضروری است. این مهارت‌ها در سایه و برکت برگزاری جشنواره‌هایی؛ نظیر جشنواره وزین علامه شعرانی(ره) و جشنواره عظیم علامه حلی(ره)، رشد و توسعه یافته است؛ از این رو باید مسئولان و متولّیان بزرگوار مدارس علمیه استان، نسبت به حضور و شرکت جدّی اساتید و طلاب مداس علمیه در این جشنواره‌ها، که جهت‌گیری آن‌ها در مسیر تکمیل فرآیند اجتهاد و توجّه به مسائل اساسی و واقعی سامان یافته، اهتمام ورزند و با جدّیت، مقدّمات و امکانات حضور اساتید مکرّم و طلاب معزّز مدارس را فرآهم آورند و با حضور پر شکوه خود، موجب عطف عنایت حضرت امام عصر(عج) گردند. حضرت استاد، شاگرد امام و یار و یاور رهبر، حاج آقای صدیقی، درباره همایش تقدیر و تجلیل از برگزیدگان چهارمین جشنواره علامه حلی(ره) استان تهران فرمودند: «لبخند رضایت حضرت حجت(عج) را در همایش طلاب برگزیده احساس می‌کنم».
حضور و توفیق در جشنواره‌های علمی و پژوهشی و شرکت اساتید و طلاب محترم در این رقابت مبارک، می‌تواند میزان و معیاری برای سنجش دانش و مهارت شرکت‌کنندگان و توفیق برنامه‌ها و سیاست‌های مسئولان، قلمداد گردد. پیشرفت و تولید علم، از جمله مهم‌ترین مطالبات و دغدغه‌های مقام معظم رهبری(مدّظلّه‌العالی) است. تکریم، قدردانی و حمایت از برگزیدگان و شرکت‌کنندگان در جشنواره‌ها و رقابت‌های علمی، به‌ویژه در حوزه‌های علمیه، نه‌تنها اسراف و تبذیر نیست، بلکه زمینه ایجاد انگیزه و تولید علم را در مسیر طولانی طلبگی هموارتر می‌سازد. بر اساس فرمایش حضرت امام رضا(ع) که فرمودند: «مَنْ لَمْ یَشْکُرِ الْمُنْعِمَ مِنَ الْمَخْلُوقِینَ لَمْ یَشْکُرِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَل»1، از وظایف معاونت پژوهش و متولّیان دل‌سوز است که امر قدردانی و حمایت از اساتید و طلاب محقق و اهل قلم را سرلوحه وظیفه اصلی خود بدانند و آن را زیاده‌خواهی نپندارند.
بدون تردید، موفقیت و پیشرفت مراکز و مدارس علمیه، مدیون ایجاد و ارتقای فرهنگ پژوهش، توسط متولّیان، مدیران و اساتید مکّرم مدارس علمیه است؛ اساتید مدارس علمیه، مهم‌ترین رکن علم‌ورزی و فراگیری تحقیق و پژوهش در حوزه‌های علمیه به حساب می‌آیند. اکنون آموزش در مدارس علمیه بر اساس کتاب و متن پیش می‌رود، نه مسئله؛ متأسفانه برخی اساتید ما استاد کتاب‌اند، نه استاد دانش. این در حالی است که طبق سنت علمای سلف، آموزش حقیقی، بیش از آن‌که به متن محدود گردد، باید دانش‌محور، مسئله محور و پویا باشد. این‌گونه است که اگر عالمی را در زندانی محبوس کنند، همه زندانیان را از نور علم خود مستفیض می‌نماید.
دانش باید در تار و پود و سراسر وجود معلم و متعلّم، در جریان باشد. این اتحاد علم با عالم است که تحقیق و جستجو‌گری را به ضرورت حیات عالِم، بدل می‌سازد و ذهن او را به ذهنی مسئله‌محور و پژوهشی تبدیل می‌‌کند. ما با ورود در میدان جهاد علمی و عرصه تولید محتوا و دانش، شاهد تحوّل عظیمی خواهیم بود. شایسته است که انگیزه و شور و شعور بخشیدن به متعلّمان، و برانگیختن عشق و علاقه به مطالعه و مباحثه، وظیفه استاد باشد، نه آن‌که ما امروز به فکر انگیزه بخشیدن به خود استاد باشیم. لازمه این تحوّل، تحوّل در متون آموزشی و متناسب‌سازی آن با سنت‌های عریق حوزوی و همچنین نیازهای زمانه است. مطالعه فراوان و مفید و بهره‌گیری از منابع و کتابخانه‌های تخصّصی، که از ارکان علم‌آموزی و پژوهش است، امروزه، واجبی فراموش شده محسوب می‌گردد.
تقویت بنیه علمی و رشد سطح کیفی آثار پژوهشی طلاب، اساسی‌ترینِ اهداف، برنامه‌ها و دغدغه‌های معاونت پژوهش استان در مدارس علمیه در همه این سال‌ها بوده و در آینده نیز خواهد بود؛ آثار پژوهشیِ پویا و مفید، مدیون نظام آموزشیِ روشمند و پژوهش‌مآل است. این معاونت، با برگزاری پنج دوره موفق و رو به رشدِ جشنواره علامه حلی(ره) در استان، حیات مجدّد پژوهش در مدارس علمیه استان تهران را رقم زده است. در تمام این سال‌ها، نبودِ فضای مناسب برای ورود اساتید مکرّم مدارس علمیه در فضایی علمی و رقابتی، احساس می‌شد؛ تا آن‌که با لطف و عنایت پروردگار و به پیشنهاد جناب آقای حسین زحمتکش زنجانی که هم‌اکنون دبیریِ علمی جشنواره را بر عهده دارند، نخستین جشنواره پژوهشی، ویژه اساتید فرزانه و فضلای حوزه علمیه استان تهران، مزیّن به نام علامه ذوالفنون، آیت‌الله ابوالحسن شعرانی(ره)، این عالم فرزانه تهرانی، سامان یافت و اختتامیه این جشنواره با تشریف‌فرمایی و حضور مبارک مرجعی انقلابی، در نیمه دوم اردیبهشت سال 94 برگزار خواهد شد. جشنواره علامه شعرانی(ره) که متناسب با شأن اساتید و فضلای گرانقدر تهران، در سطح پژوهشی برگزار می‌گردد، می‌تواند افقی عالی برای برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران و مدیران محترم و بزرگوار مدارس علمیه استان، ترسیم نماید.
پژوهش، دانش و مهارت است؛ بر جمله نهادها و مراکز علمی، به‌خصوص حوزه‌های علمیه لازم است که «پژوهش» را که در حقیقت، مرحله تعمیق آموزش است، در مدارس علمیه احیاء کنند. یادگیری مسائل نظری پژوهش و کسب تجربه و ارتقای مهارت در آن، باید هم‌زمان با سیر تحصیلی طلاب مدارس علمیه به انجام رسد. در حقیقت، آموزش، مقدمه و زیرساخت پژوهش، و پژوهش زمینه‌ساز آموختنِ بیشتر است. بنابراین، انتظار این است که فضلای حوزوی و اساتید مکرّم حوزه‌ها، در صحنه فعالیت‌های علمی و پژوهشی با جدّیت حاضر شوند. طبق فرمایش حضرت امیرالمؤمنین(ع) که می‌فرمایند: «العاقِلُ إذا عَلِمَ عَمِلَ وَ إذا عَمِلَ أخْلَصَ»2، اگر ما بدانیم که در قبال جامعه علمی، تکلیف و مسئولیتی بزرگ داریم، همّت و جزم‌مان، صد چندان شده و نمی‌توانیم نسبت به مسائل، بی‌توجّه بمانیم. این بی تفاوتی و کم اهمیت انگاشتن مسائل مهم و «سوف سوف» گفتن‌ها، ریشه همه خرابی‌ها و در جا زدن‌ها است.
عالم و متعلّم بودن و در مسیر علم و دانش قرار گرفتن، شریف‌ترین هویت انسانی است. امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: «الناسُ ثلاثُ: عالمٌ ربانیُّ و متعلمٌ علی سبیلِ النجاهِ و هَمجٌ رعاعٌ»3. مسلّم است که طلبگی و استادی در حوزه‌های علمیه و در مسیر تفقّه قرار گرفتن، راه مقدّسی است که شخص را در کنف عنایت، حمایت و نظارت الهی قرار می‌دهد. اول و آخر طلبگی، توحید است. طلبه و استادِ بااخلاص، در دامن توحید و در مسیر الهی، حرکت می‌کنند؛ از این رو، بر طالب علم واجب است تا از تحصیل اخلاص و توکّل به حضرت حق، مغفول نباشد. حضور در جشنواره‌های علمی، بر رونق علم و فرهنگ پژوهش در حوزه‌های علمیه می‌افزاید؛ لذا باید توجه نمود که پیروزی‌ها و شکست‌ها در جشنواره، رهزن نشود و بدانیم که این خود، قبض و بسطی است تا پویندگان راه کمال را هدایت و حمایت نماید. در انتها، این نکته را متذکّر می‌شوم که ما به‌رغم همه بی‌مهری‌ها به پژوهش و وجود مشکلات متعدّد در راه تحقّق آن، که همان تفقّه در دین است، این مسیر را با تمام توان ادامه خواهیم داد. با توکّل به درگاه خداوند عزیز و متعال امید داریم که با عنایات خویش، ما را یاری رساند و شهادت را در این راه را نصیب ما گرداند. إن‌شاءالله در پیشگاه ولی و مولایمان حضرت بقیه‌الله الأعظم(عج)، مأجور بوده و مورد رضایت و خرسندی نایب بر حقّش، ولی امر مسلمین قرار گیریم.
پینوشت
1. ابن بابویه، عیون أخبار الرضا(ع) (قم: نشر جهان، 1378.ق) ص24.
2. عبدالواحد بن محمد آمدی، غررالحکم و دررالکلم (قم: دفتر تبلیغات اسلامی، 1366) ص54.
3. نهج البلاغه، حکمت147.
