به طور حتم، پيمودن صحيح مراحل آموزشيِ مرسوم در حوزه‌هاي علميه، اساس و شالوده اجتهاد و مقدمه غور و پژوهش در اعماق معارف حَقّه دين است. کم‌توجّهي به دروس متداول و مرسوم حوزه‌هاي مقدّسه علميه ، فقر علمي و بي‌ثمر شدن فعاليت‌هاي علمي را رقم خواهد زد. در واقع، شروع فعاليت‌هاي پژوهشي، متناسب با سطوح آموزشي و در راستاي آن، و به تعبيري «پژوهش‌هاي تحصيلي»، سبب بالندگي و عمق يافتن داشته‌هاي علمي خواهد شد.
امروزه براي هر طالب علمي، اهتمام به انجام فعاليت‌هاي پژوهشيِ متناسب با سطوح تحصيلي، در رشد و بالندگي محتواي آموزشي، بسيار مهم شمرده مي‌شود. بر اساس آيه مبارکه: «وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنفِرُواْ كَآفَّةً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَآئِفَةٌ لِّيَتَفَقَّهُواْ فِي الدِّينِ وَلِيُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ» (توبه:22)، اصل اوّليِ تعليم و تربيت در حوزه‌هاي علميه، اجتهاد و تفقّه در دين است؛ از اين رو، مي‌بايست طلاب و شاگردان حضرت امام صادق(ع)، مراقب باشند که فعاليت‌هاي علمي و پژوهشي آن‌ها به اجتهاد و تفقّه در دين، خلل وارد نسازد و در همين مسير، قرار و ثبات داشته باشند و دچار آفت‌ها و حاشيه‌ها نشوند. از اين امر نيز نبايد غافل شويم که فراگيري مهارت‌هايي؛ چون: روش تحقيق، نويسندگي، خلاصه‌برداري، استدلال‌ورزي و نقد روشمندِ آراء و نظرات ديگران که از جمله مهارت‌هاي لازم محسوب مي‌گردد، امري بسيار ضروري است. اين مهارت‌ها در سايه و برکت برگزاري جشنواره‌هايي؛ نظير جشنواره وزين علامه شعراني(ره) و جشنواره عظيم علامه حلي(ره)، رشد و توسعه يافته است؛ از اين رو بايد مسئولان و متولّيان بزرگوار مدارس علميه استان، نسبت به حضور و شرکت جدّي اساتيد و طلاب مداس علميه در اين جشنواره‌ها، که جهت‌گيري آن‌ها در مسير تکميل فرآيند اجتهاد و توجّه به مسائل اساسي و واقعي سامان يافته، اهتمام ورزند و با جدّيت، مقدّمات و امکانات حضور اساتيد مکرّم و طلاب معزّز مدارس را فرآهم آورند و با حضور پر شکوه خود، موجب عطف عنايت حضرت امام عصر(عج) گردند. حضرت استاد، شاگرد امام و يار و ياور رهبر، حاج آقاي صديقي، درباره همايش تقدير و تجليل از برگزيدگان چهارمين جشنواره علامه حلي(ره) استان تهران فرمودند: «لبخند رضايت حضرت حجت(عج) را در همايش طلاب برگزيده احساس مي‌کنم».
حضور و توفيق در جشنواره‌هاي علمي و پژوهشي و شرکت اساتيد و طلاب محترم در اين رقابت مبارک، مي‌تواند ميزان و معياري براي سنجش دانش و مهارت شرکت‌کنندگان و توفيق برنامه‌ها و سياست‌هاي مسئولان، قلمداد گردد. پيشرفت و توليد علم، از جمله مهم‌ترين مطالبات و دغدغه‌هاي مقام معظم رهبري(مدّظلّه‌العالي) است. تکريم، قدرداني و حمايت از برگزيدگان و شرکت‌کنندگان در جشنواره‌ها و رقابت‌هاي علمي، به‌ويژه در حوزه‌هاي علميه، نه‌تنها اسراف و تبذير نيست، بلکه زمينه ايجاد انگيزه و توليد علم را در مسير طولاني طلبگي هموارتر مي‌سازد. بر اساس فرمايش حضرت امام رضا(ع) که فرمودند: «مَنْ لَمْ يَشْکُرِ الْمُنْعِمَ مِنَ الْمَخْلُوقِينَ لَمْ يَشْکُرِ اللَّهَ عَزَّ وَ جَل»1، از وظايف معاونت پژوهش و متولّيان دل‌سوز است که امر قدرداني و حمايت از اساتيد و طلاب محقق و اهل قلم را سرلوحه وظيفه اصلي خود بدانند و آن را زياده‌خواهي نپندارند.
بدون ترديد، موفقيت و پيشرفت مراکز و مدارس علميه، مديون ايجاد و ارتقاي فرهنگ پژوهش، توسط متولّيان، مديران و اساتيد مکّرم مدارس علميه است؛ اساتيد مدارس علميه، مهم‌ترين رکن علم‌ورزي و فراگيري تحقيق و پژوهش در حوزه‌هاي علميه به حساب مي‌آيند. اکنون آموزش در مدارس علميه بر اساس کتاب و متن پيش مي‌رود، نه مسئله؛ متأسفانه برخي اساتيد ما استاد کتاب‌اند، نه استاد دانش. اين در حالي است که طبق سنت علماي سلف، آموزش حقيقي، بيش از آن‌که به متن محدود گردد، بايد دانش‌محور، مسئله محور و پويا باشد. اين‌گونه است که اگر عالمي را در زنداني محبوس کنند، همه زندانيان را از نور علم خود مستفيض مي‌نمايد.
دانش بايد در تار و پود و سراسر وجود معلم و متعلّم، در جريان باشد. اين اتحاد علم با عالم است که تحقيق و جستجو‌گري را به ضرورت حيات عالِم، بدل مي‌سازد و ذهن او را به ذهني مسئله‌محور و پژوهشي تبديل مي‌‌کند. ما با ورود در ميدان جهاد علمي و عرصه توليد محتوا و دانش، شاهد تحوّل عظيمي خواهيم بود. شايسته است که انگيزه و شور و شعور بخشيدن به متعلّمان، و برانگيختن عشق و علاقه به مطالعه و مباحثه، وظيفه استاد باشد، نه آن‌که ما امروز به فکر انگيزه بخشيدن به خود استاد باشيم. لازمه اين تحوّل، تحوّل در متون آموزشي و متناسب‌سازي آن با سنت‌هاي عريق حوزوي و همچنين نيازهاي زمانه است. مطالعه فراوان و مفيد و بهره‌گيري از منابع و کتابخانه‌هاي تخصّصي، که از ارکان علم‌آموزي و پژوهش است، امروزه، واجبي فراموش شده محسوب مي‌گردد.
تقويت بنيه علمي و رشد سطح کيفي آثار پژوهشي طلاب، اساسي‌ترينِ اهداف، برنامه‌ها و دغدغه‌هاي معاونت پژوهش استان در مدارس علميه در همه اين سال‌ها بوده و در آينده نيز خواهد بود؛ آثار پژوهشيِ پويا و مفيد، مديون نظام آموزشيِ روشمند و پژوهش‌مآل است. اين معاونت، با برگزاري پنج دوره موفق و رو به رشدِ جشنواره علامه حلي(ره) در استان، حيات مجدّد پژوهش در مدارس علميه استان تهران را رقم زده است. در تمام اين سال‌ها، نبودِ فضاي مناسب براي ورود اساتيد مکرّم مدارس علميه در فضايي علمي و رقابتي، احساس مي‌شد؛ تا آن‌که با لطف و عنايت پروردگار و به پيشنهاد جناب آقاي حسين زحمتکش زنجاني که هم‌اکنون دبيريِ علمي جشنواره را بر عهده دارند، نخستين جشنواره پژوهشي، ويژه اساتيد فرزانه و فضلاي حوزه علميه استان تهران، مزيّن به نام علامه ذوالفنون، آيت‌الله ابوالحسن شعراني(ره)، اين عالم فرزانه تهراني، سامان يافت و اختتاميه اين جشنواره با تشريف‌فرمايي و حضور مبارک مرجعي انقلابي، در نيمه دوم ارديبهشت سال 94 برگزار خواهد شد. جشنواره علامه شعراني(ره) که متناسب با شأن اساتيد و فضلاي گرانقدر تهران، در سطح پژوهشي برگزار مي‌گردد، مي‌تواند افقي عالي براي برنامه‌ريزان و سياست‌گذاران و مديران محترم و بزرگوار مدارس علميه استان، ترسيم نمايد.
پژوهش، دانش و مهارت است؛ بر جمله نهادها و مراکز علمي، به‌خصوص حوزه‌هاي علميه لازم است که «پژوهش» را که در حقيقت، مرحله تعميق آموزش است، در مدارس علميه احياء کنند. يادگيري مسائل نظري پژوهش و کسب تجربه و ارتقاي مهارت در آن، بايد هم‌زمان با سير تحصيلي طلاب مدارس علميه به انجام رسد. در حقيقت، آموزش، مقدمه و زيرساخت پژوهش، و پژوهش زمينه‌ساز آموختنِ بيشتر است. بنابراين، انتظار اين است که فضلاي حوزوي و اساتيد مکرّم حوزه‌ها، در صحنه فعاليت‌هاي علمي و پژوهشي با جدّيت حاضر شوند. طبق فرمايش حضرت اميرالمؤمنين(ع) که مي‌فرمايند: «العاقِلُ إذا عَلِمَ عَمِلَ وَ إذا عَمِلَ أخْلَصَ»2، اگر ما بدانيم که در قبال جامعه علمي، تکليف و مسئوليتي بزرگ داريم، همّت و جزم‌مان، صد چندان شده و نمي‌توانيم نسبت به مسائل، بي‌توجّه بمانيم. اين بي تفاوتي و کم اهميت انگاشتن مسائل مهم و «سوف سوف» گفتن‌ها، ريشه همه خرابي‌ها و در جا زدن‌ها است.
عالم و متعلّم بودن و در مسير علم و دانش قرار گرفتن، شريف‌ترين هويت انساني است. اميرالمؤمنين(ع) فرمودند: «الناسُ ثلاثُ: عالمٌ ربانيُّ و متعلمٌ علي سبيلِ النجاهِ و هَمجٌ رعاعٌ»3. مسلّم است که طلبگي و استادي در حوزه‌هاي علميه و در مسير تفقّه قرار گرفتن، راه مقدّسي است که شخص را در کنف عنايت، حمايت و نظارت الهي قرار مي‌دهد. اول و آخر طلبگي، توحيد است. طلبه و استادِ بااخلاص، در دامن توحيد و در مسير الهي، حرکت مي‌کنند؛ از اين رو، بر طالب علم واجب است تا از تحصيل اخلاص و توکّل به حضرت حق، مغفول نباشد. حضور در جشنواره‌هاي علمي، بر رونق علم و فرهنگ پژوهش در حوزه‌هاي علميه مي‌افزايد؛ لذا بايد توجه نمود که پيروزي‌ها و شکست‌ها در جشنواره، رهزن نشود و بدانيم که اين خود، قبض و بسطي است تا پويندگان راه کمال را هدايت و حمايت نمايد. در انتها، اين نکته را متذکّر مي‌شوم که ما به‌رغم همه بي‌مهري‌ها به پژوهش و وجود مشکلات متعدّد در راه تحقّق آن، که همان تفقّه در دين است، اين مسير را با تمام توان ادامه خواهيم داد. با توکّل به درگاه خداوند عزيز و متعال اميد داريم که با عنايات خويش، ما را ياري رساند و شهادت را در اين راه را نصيب ما گرداند. إن‌شاءالله در پيشگاه ولي و مولايمان حضرت بقيه‌الله الأعظم(عج)، مأجور بوده و مورد رضايت و خرسندي نايب بر حقّش، ولي امر مسلمين قرار گيريم.
پينوشت
1. ابن بابويه، عيون أخبار الرضا(ع) (قم: نشر جهان، 1378.ق) ص24.
2. عبدالواحد بن محمد آمدي، غررالحکم و دررالکلم (قم: دفتر تبليغات اسلامي، 1366) ص54.
3. نهج البلاغه، حکمت147.