چکیده:
جامعه به زیارتی گفته می شود که همه ائمه علیهم السلام با آن زیارت می شوند.زیارت نامه جامعه کبیره به عنوان کبیر این زیارات صحیفه کامل امام شناسی میباشد .که علاوه بر اتقان در سند،محتوای غنی آن علاوه بر اینکه زیارتی با معرفت را برای ما رقم میزند،در اوج فصاحت و بلاغت که جز از زبان معصوم علیه السلام صادر نمی شود،خود را تایید میکند. علاوه بر نفی غلو، تفریط وتقصیر را نفی و امام را آنگونه که جایگاه رفیع اوست به ما معرفی میکند.

کلید واژه ها:
زیارت،حدیث،امام،سند،غلو

مقدمه
زیارت جامعه کبیره به عنوان یکی از متقن ترین میراث اهل البیت علیهم السلام از دو جهت معرفت و زیارت آن ذوات مقدس همیشه موردتوجه شیعیان بوده است. پاسداری از این میراث وظیفه حوزه های علمیه است ،خصوصا با توجه به حملات متعصبانه ومغرضانه ای که در سالهای اخیر به آن شده است .به طوریکه یکی از روشن فکران غرب زده این زیارت نامه که معرف واقعی اهل البیت علیهم السلام است،مرامنامه شیعیان غالی می نامد ودیگری در سند آن خدشه مینماید وآنرا فاقد اعتبار میداند .
مقاله پیش رو اندک تلاشی، برای یاد آوری وآشنایی بیشتر طلاب عزیزبا این میراث ارزشمند اهل البیت علیهم السلام است که درسه بخش تهیه وتدوین شده است.

وجه تسمیه
چرا این صحیفه کامل امام شناسی به نام((جامعه کبیره))نامگذاری شده است.
جامعه:
از ماده جمع به معنای در برگیرنده میباشدچون که میتوان همه اهل بیت علیهم السلام را با این زیارت نامه زیارت کرد جامعه نامگذاری شد.چنانکه در کتاب شریف بحا رالانوار زیارت نامه هایی با چنین وضعیتی جامعه نامید ه شده اند)باب 8 الزیارات الجامعه التی یزار بها كل إمام صلوات الله علیهم(‏(بحار الأنوار، المجلسی ج‏99 126)البته ازآنجا که این یادگار امام هادی علیه السلام در برگیرنده معارف بلند عظیم الهی است جامع میباشد.
کبیره:
به معنای بزرگ ، صفت جامعه میباشد وعلت تنکیر آن هم همین میباشد. این زیارت در برگیرنده برترین و بزرگترین معارف ناب الهی است. این نکته را باید توجه داشته باشیم که جامعه کبیره صفت برای زیاره می باشد وعلت تنکیر جامعه نیز همین است.از آنجا که زیارات جامعه ای که بتوان با آن اهل البیت علیهم السلام را زیارت کرد بیشتر از این زیارت میباشد تا آنجا که علامه مجلسی در کتاب مزار نه زیارت جامعه را نقل میکند(بحار الانوار ج 99 ص126)این زیارت نامه به کبیره مسمی شد چرا که درمیان همه آنها از اعتبار بالاتری برخوردار است.چنانکه علامه مجلسی بعد از شرحی کوتاه بر بعضی از فرازهای این زیارت می فرماید: إنما بسطت الكلام فی شرح تلك الزیاره قلیلا و إن لم أستوف حقها حذرا من الإطاله لأنها أصح الزیارات سندا و أعمها موردا و أفصحها لفظا و أبلغها معنى و أعلاها شأنا. ( بحار الأنوار، المجلسی ج‏99 144)
بنابراین روشن شد که این نامگذاری نه از طرف امام معصوم علیه السلام بلکه عنوانی است از طرف علما تا اینکه این زیارت را به عنوان یک زیارت نامه عام،جهت زیارت همه معصومین علیهم السلام و به عنوان بزرگترین و با فضیلت ترین آنها به شیعیان معرفی کنند .البته نباید این نکته را فراموش کرد که این زیارت طبق حکایت تشرف سید رشتی که شیخ عباس قمی ان رانقل میکنددر لسان امام مهدی ارواحنا فداه جامعه نامیده شده است.(مفاتیح الجنان ص550)
سند زیارت جامعه کبیره
محتوای غنی وفصاحت وبلاغت این زیارت شیعیان را در صحت آن از بررسی هرگونه سند بی نیاز می سازد.
داشتن علم درایه الحدیث ما را از علم الرجال در مورد این زیارت نامه بی نیاز میسازد. چنانکه سیّد بزرگوار، فقیه، محدّث، عارف به كلمات اهل بیت علیهم السلام سیّد عبداللّه شبّر (ره) در مورد زیارت جامعه مى فرماید:
وإنّ فصاحه ألفاظها وبلاغه مضامینها تنادی بصدورها عن ینابیع الوحی والإلهام. (الانوار اللامعه فى شرح الزیاره الجامعه ص18)اما باید توجه داشت این زیارت نامه در منابع معتبر شیعی از جمله من لایحضره الفقیه یکی از کتب اربعه ونوشته عالم بزرگ شیخ صدوق علیه الرحمه وهمچنین کتاب دیگر ایشان عیون اخبار الرضاوالتهذیب شیخ طوسی رحمه الله یکی دیگر از کتب اربعه شیعه و...نقل شده است.
همانطور که سابقا از لسان علامه مجلسی نقل شداین زیارت نامه اصح الزیارات سندا می باشد.علاوه براینکه شهرت این روایت در میان علمای شیعه به طوریکه در مشاهد شریفه جهت زیارت از این زیارت نامه استفاده میکردنداز علامه محمد تقی مجلسی والدعلامه مجلسی صاحب بحار الانوار نقل شده است که هیچ گاه به زیارت عتبات نرفتم مگر اینکه این زیارت نامه را خواندم ما زرتهم إلاّ بهذه الزیاره(روضه المتقین: 5 / 452) عارف بزرگ ایت الله قاضی همیشه شاگردان خودر ا به خواندن زیارت جامعه کبیره تشویق میکردنداز فرزندان ایشان سید محمد حسن قاضی نقل شده است که پدرم به خواندن زیارت جامعه کبیره در روزهای جمعه سفارش میکردند.
حضرت امام خمینی (ره)این عالم بزرگ و عارف واصل زمان ما در حدود پانزده سالی كه در نجف بود ، هر شب در ساعتی خاص‌‌‌، كنارمرقد امیر المؤمنین علی (علیه السلام) آمده ،زیارت جامعه كبیره را عارفانه می خواند ! زیارتی كه دست كم یك ساعت وقت می خواهد. حضرت امام (ره) تنها در شب هایی كه بیمار بود و حتی نمی توانست به بیرون از منزل بیاید ، یا اوقاتی كه در كربلا بود ، خواندن زیارت جامعه كبیره را در كنار مرقد امام علی (علیه السلام) ترك می كرد. (سیمای فرزانگان- رضا مختاری- انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی-1368- ص 180)
و همچنین نقل آن در بسیاری ازکتب شیعه و شرح هاوتعلیقه هایی که برآن نوشته شده ، مویدی است محکم بر صحت این زیارت نامه که برای ما روایت شده است. در پاورقی بحاراز 8شرح به عنوان نمونه نام میبرد:
1_ الشیخ أحمد بن زین الدین الاحسائى المتوفى 1243 أو 41 و شرحه مطبوع و عندی منه نسخه مخطوطه كتبت فی حیاه المؤلّف فی سنه 1238 بعد تألیفه بثمان سنین.
2_ المولى محمّد تقى المجلسیّ والد شیخنا الباقر مؤلف كتابنا هذا- البحار 3- السیّد حسین بن محمّد تقى الهمدانیّ و اسم شرحه الشموس الطالعه.
4_ السیّد عبد اللّه شبر الحسینی و اسم شرحه الأنوار اللامعه و هو مطبوع.
5_ السیّد میرزا على نقى بن المجاهد الطباطبائى الحائرى.
6_ المیرزا محمّد علیّ بن محمّد نصیر الچهاردهى الرشتى 7- السیّد محمّد بن محمّد باقر الحسینی النائینى المختارى.
8_ السیّد محمّد بن عبد الكریم الطباطبائى البروجردى و اسم شرحه الاعلام اللامعه و غیرهم ممن لا یسمعنا الوقت باستقرائهم.
بحار الأنوار، المجلسی ج‏99 ؛ 144
درمیان علمای معاصر نیز این زیارت مورد توجه بوده است .شرح آیت الله مکارم شیرازی ،ایت الله ضیا آبادی ،و.......البته در میان همه اینها شرح علامه جوادی آملی با نام ادب فنای مقربان از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد .
نکته ای را که در پایان این بخش یاد آور می شویم اینکه حدیث صحیح در میان متقدمین وحدیث صحیح از نگاه متاخرین متفاوت می باشد.در میان متقدمین همین که قراین عقلی کافی برای صدور حدیث موجود باشد حدیث صحیح است. اما درمیان متاخرین حدیث صحیح :حدیثی است که سلسله رجال موجوددر آن توثیق شده باشند با توجه به اینکه این حدیث در کتابی همچون من لا یحضره الفقیه نقل شده است که مرحوم صدوق علیه الرحمه در مقدمه این کتاب می فرمایند : من مطابق روایاتى كه در این كتاب آورده ام، فتوا مى دهم و آن ها را بین خود و خداى خود حجّت مى دانم.وشیخ صدوق از متقدمین میباشند همین برای حجیت این روایت کافی خواهد بود وهیچ نیازی به بررسی رجال موجود در سلسه سند نداریم.هرچند که از این جهت نیزصحت آن در جای خود اثبات شده است.
نفی غلو وذکر الهی در این زیارت
غلو درمکتب تشیع بسیار تقبیح شده است واهل البیت علیهم السلام از غالیان برائت می جستند در روایتی از امیر مؤمنان على علیه السلام آمده كه آن حضرت مى فرمود:
اللهمّ إنّی بریء من الغلاه كبراءه عیسى بن مریم من النصارى. اللهمّ اخذلهم أبداً ولا تنصر منهم أحداًخدایا! من از غالیان، به سان دورى عیسى بن مریم از نصارا دور هستم. خدایا! همواره آنان را خوار گردان و كسى از آنان را یارى نكن. (الامالى، شیخ طوسى: 650، حدیث 1350.)
هم چنین امیر مؤمنان على علیه السلام مى فرماید:
إیّاكم والغلوّ فینا، قولوا: إنّا عبید مربوبون، وقولوا فی فضلنا ما شئتم.
هرگز در مورد ما غلو ننمایید. بگویید: ما بندگان تربیت یافته خدا هستیم و در مورد برترى ما آن چه خواستید بگویید. (بحار الانوار: 10 / 92 و 25 / 270.)
در روایتى حضرت امام رضا علیه السلام مى فرماید:
فمن ادّعى للأنبیاء ربوبیّه أو ادّعى للأئمّه ربوبیّه أو نبوّه أو لغیر الأئمّه إمامه فنحن منه برآء فی الدنیا والآخره.
هر كس براى پیامبران مقام ربوبیّت یا براى یكى از ائمّه مقام ربوبى یا پیامبرى، یا براى غیر امامان مقام امامت و پیشوایى ادّعا كند، ما از او در دنیا و جهان آخرت بیزار هستیم. (عیون أخبار الرضا علیه السلام: 1 / 217)
اینها نمونه ای بود از بطلان غلو ومخالفت اهل البیت علیهم السلام با کسانیکه آنها را نشناخته ونسبت هایی بالاتر از آنچه هستند به آنها می دهند.با این توصیف روشن می شود که زیارت جامعه کبیره یک صحیفه کامل امام شناسی است که جایگاه واقعی معصومین علیهم السلام را به عنوان بندگان شایسته خدواند به ما نشان میدهد.آنچه که در سراسر این زیارت به چشم میخورد منسوب کردن اهل البیت علیهم السلام به خدواند متعال می باشد. به عنوان نمونه عباراتی از قبیل :
مَحَالِّ مَعْرِفَهِ اللَّهِ وَ مَسَاكِنِ بَرَكَهِ اللَّهِ وَ مَعَادِنِ حِكْمَهِ اللَّهِ وَ حَفَظَهِ سِرِّ اللَّهِ وَ حَمَلَهِ كِتَابِ اللَّهِ وَ أَوْصِیَاءِ نَبِیِّ اللَّهِ وَ ذُرِّیَّهِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِه‏ و (الدُّعَاهِ إِلَى اللَّهِ وَ الْأَدِلَّاءِ عَلَى مَرْضَاهِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَوْفِرِینَ فِی أَمْرِ اللَّهِ وَ التَّامِّینَ فِی مَحَبَّهِ اللَّهِ وَ الْمُخْلِصِینَ فِی تَوْحِیدِ اللَّهِ وَ الْمُظْهِرِینَ لِأَمْرِ اللَّهِ وَ نَهْیِهِ وَ عِبَادِهِ الْمُكْرَمِینَ الَّذِینَ‏ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُون‏) و
(الْمُطِیعُونَ لِلَّهِ الْقَوَّامُونَ بِأَمْرِهِ الْعَامِلُونَ بِإِرَادَتِهِ الْفَائِزُونَ بِكَرَامَتِهِ اصْطَفَاكُمْ بِعِلْمِهِ وَ ارْتَضَاكُمْ لِغَیْبِهِ‏
وَ اخْتَارَكُمْ لِسِرِّهِ وَ اجْتَبَاكُمْ بِقُدْرَتِهِ وَ أَعَزَّكُمْ بِهُدَاهُ وَ خَصَّكُمْ بِبُرْهَانِهِ وَ انْتَجَبَكُمْ لِنُورِهِ وَ أَیَّدَكُمْ بِرُوحِهِ وَ رَضِیَكُمْ خُلَفَاءَ فِی أَرْضِهِ وَ حُجَجاً عَلَى بَرِیَّتِهِ وَ أَنْصَاراً لِدِینِهِ وَ حَفَظَهً لِسِرِّهِ وَ خَزَنَهً لِعِلْمِهِ وَ مُسْتَوْدَعاً لِحِكْمَتِهِ وَ تَرَاجِمَهً لِوَحْیِهِ وَ أَرْكَاناً لِتَوْحِیدِهِ وَ شُهَدَاءَ عَلَى خَلْقِهِ وَ أَعْلَاماً لِعِبَادِهِ وَ مَنَاراً فِی بِلَادِهِ وَ أَدِلَّاءَ عَلَى صِرَاطِهِ عَصَمَكُمُ اللَّهُ مِنَ الزَّلَلِ وَ آمَنَكُمْ مِنَ الْفِتَنِ وَ طَهَّرَكُمْ مِنَ الدَّنَسِ وَ أَذْهَبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَكُمْ تَطْهِیراً ) و (إِلَى اللَّهِ تَدْعُونَ وَ عَلَیْهِ‏تَدُلُّونَ وَ بِهِ تُؤْمِنُونَ وَ لَهُ تُسَلِّمُونَ وَ بِأَمْرِهِ تَعْمَلُونَ وَ إِلَى سَبِیلِهِ تُرْشِدُونَ وَ بِقَوْلِهِ تَحْكُمُون‏)و(اللَّهُمَّ إِنِّی لَوْ وَجَدْتُ شُفَعَاءَ أَقْرَبَ إِلَیْكَ مِنْ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ الْأَخْیَارِ الْأَئِمَّهِ الْأَبْرَارِ لَجَعَلْتُهُمْ شُفَعَائِی فَبِحَقِّهِمُ الَّذِی أَوْجَبْتَ لَهُمْ عَلَیْكَ أَسْأَلُكَ أَنْ تُدْخِلَنِی فِی جُمْلَهِ الْعَارِفِینَ بِهِمْ وَ بِحَقِّهِمْ وَ فِی زُمْرَهِ الْمَرْحُومِینَ بِشَفَاعَتِهِمْ إِنَّكَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِین‏)و....موید این مطلب می باشند
واینکه امام هادی علیه السلام فرمودند قبل از خواندن این زیارت 100مرتبه تکبیر گفته شود شاید علت آن این است که ما به مقام ربوبی و واجب الوجودی خدواند متعال توجه داشته ومقام اهل البیت را پایین تر از آن بدانیم.البته این نکته را نباید فراموش کرد عده ای ممکن است به بهانه دوری از غلو، اهل البیت علیهم السلام را از مقام واقعی خود پایین تر تصور کرد ه و در مقابل افراط غالیان دچار تفریط وتقصیر در معرفی ایشان شوند .چنانکه در مورد امیر مومنان علیه السلام در روایتی ازامام باقر علیه السلام خطاب به ابوحمزه ثمالى چنینی نقل شده است:
یا أبا حمزه! لا تضعوا علیّاً دون ما رفعه اللّه ولا ترفعوا علیّاً فوق ما جعل اللّه;
اى اباحمزه! على علیه السلام را پایین تر از جایگاهى كه خداوند قرار داده قرار ندهید و فراتر از مقام والایى كه خداوند قرار داده قرار ندهید.
به عبارت دیگر، بیش از آن چه هست نگویید و از آن چه هست پایین نیاورید.(بحار الانوار مجلسی 25 / 283 و 39 / 206).
نتیجه
هدف این مقاله که پیرامون زیارت جامعه کبیره از حیث وجه نامگذاری وسند یت وخالی بودن این زیارت نامه از هر گونه خلل و بزرگنمایی مباحثی مطرح گردید و به عقیده بعضی از بزرگان این زیارتنامه بخشی از معارف حول پیشو.ایان معصوم می باشد که بصورت اختصار بیان گردیده است.لذا بایسته است متخصصین امر امام شناسی درباره چنین زیارت نامه مهم و با محتوا شروح مفصل نگاشته در اختیار دوستداران خاندان وحی (علیهم السلام) قرار دهند.زیرا باید توجه نمود در این زیارتنامه ها معرفی گنجانده شده است که کسب آنها باعث نورانیت و رشد اشخاص بوده و اینچنین زیارت نامه ها که از لسان مبارک حضرات معصومین است پل ارتباطی معنوی بین مردم و پیشوایان معصوم ایجاد کرده سبب ترقی معنوی اجتماع می گردد که اجتماع بوسیله چراغ های هدایت بسوی موازین شرعی حرکت کرده هرگز از مسیر عبودیت خارج نگشته و به فساد و انحرافات اخلاقی کشیده نمی گردند.
منابع
1_ بحار الانوار-علامه مجلسی(نرم افزار معصومین مرکز نور)
2_ مفاتیح الجنان - شیخ عباس قمی
3_ الامالى - شیخ طوسى
4_ عیون أخبار الرضا علیه السلام - شیخ صدوق
5_ الانوار اللامعه فى شرح الزیاره الجامعه – سید شبر
6_ روضه المتقین –علامه محمد تقی مجلسی
7_ سیمای فرزانگان- رضا مختاری