زیارت جامعه کبیره مصون از تعرض ها
چکیده:
جامعه به زیارتی گفته می شود که همه ائمه علیهم السلام با آن زیارت می شوند.زیارت نامه جامعه کبیره به عنوان کبیر این زیارات صحیفه کامل امام شناسی میباشد .که علاوه بر اتقان در سند،محتوای غنی آن علاوه بر اینکه زیارتی با معرفت را برای ما رقم میزند،در اوج فصاحت و بلاغت که جز از زبان معصوم علیه السلام صادر نمی شود،خود را تایید میکند. علاوه بر نفی غلو، تفریط وتقصیر را نفی و امام را آنگونه که جایگاه رفیع اوست به ما معرفی میکند.
کلید واژه ها:
زیارت،حدیث،امام،سند،غلو
مقدمه
زیارت جامعه کبیره به عنوان یکی از متقن ترین میراث اهل البیت علیهم السلام از دو جهت معرفت و زیارت آن ذوات مقدس همیشه موردتوجه شیعیان بوده است. پاسداری از این میراث وظیفه حوزه های علمیه است ،خصوصا با توجه به حملات متعصبانه ومغرضانه ای که در سالهای اخیر به آن شده است .به طوریکه یکی از روشن فکران غرب زده این زیارت نامه که معرف واقعی اهل البیت علیهم السلام است،مرامنامه شیعیان غالی می نامد ودیگری در سند آن خدشه مینماید وآنرا فاقد اعتبار میداند .
مقاله پیش رو اندک تلاشی، برای یاد آوری وآشنایی بیشتر طلاب عزیزبا این میراث ارزشمند اهل البیت علیهم السلام است که درسه بخش تهیه وتدوین شده است.
وجه تسمیه
چرا این صحیفه کامل امام شناسی به نام((جامعه کبیره))نامگذاری شده است.
جامعه:
از ماده جمع به معنای در برگیرنده میباشدچون که میتوان همه اهل بیت علیهم السلام را با این زیارت نامه زیارت کرد جامعه نامگذاری شد.چنانکه در کتاب شریف بحا رالانوار زیارت نامه هایی با چنین وضعیتی جامعه نامید ه شده اند)باب 8 الزيارات الجامعة التي يزار بها كل إمام صلوات الله عليهم((بحار الأنوار، المجلسي ج99 126)البته ازآنجا که این یادگار امام هادی علیه السلام در برگیرنده معارف بلند عظیم الهی است جامع میباشد.
کبیره:
به معنای بزرگ ، صفت جامعه میباشد وعلت تنکیر آن هم همین میباشد. این زیارت در برگیرنده برترین و بزرگترین معارف ناب الهی است. این نکته را باید توجه داشته باشیم که جامعه کبیره صفت برای زیاره می باشد وعلت تنکیر جامعه نیز همین است.از آنجا که زیارات جامعه ای که بتوان با آن اهل البیت علیهم السلام را زیارت کرد بیشتر از این زیارت میباشد تا آنجا که علامه مجلسی در کتاب مزار نه زیارت جامعه را نقل میکند(بحار الانوار ج 99 ص126)این زیارت نامه به کبیره مسمی شد چرا که درمیان همه آنها از اعتبار بالاتری برخوردار است.چنانکه علامه مجلسی بعد از شرحی کوتاه بر بعضی از فرازهای این زیارت می فرماید: إنما بسطت الكلام في شرح تلك الزيارة قليلا و إن لم أستوف حقها حذرا من الإطالة لأنها أصح الزيارات سندا و أعمها موردا و أفصحها لفظا و أبلغها معنى و أعلاها شأنا. ( بحار الأنوار، المجلسي ج99 144)
بنابراین روشن شد که این نامگذاری نه از طرف امام معصوم علیه السلام بلکه عنوانی است از طرف علما تا اینکه این زیارت را به عنوان یک زیارت نامه عام،جهت زیارت همه معصومین علیهم السلام و به عنوان بزرگترین و با فضیلت ترین آنها به شیعیان معرفی کنند .البته نباید این نکته را فراموش کرد که این زیارت طبق حکایت تشرف سید رشتی که شیخ عباس قمی ان رانقل میکنددر لسان امام مهدی ارواحنا فداه جامعه نامیده شده است.(مفاتیح الجنان ص550)
سند زیارت جامعه کبیره
محتوای غنی وفصاحت وبلاغت این زیارت شیعیان را در صحت آن از بررسی هرگونه سند بی نیاز می سازد.
داشتن علم درایه الحدیث ما را از علم الرجال در مورد این زیارت نامه بی نیاز میسازد. چنانکه سيّد بزرگوار، فقيه، محدّث، عارف به كلمات اهل بيت عليهم السلام سيّد عبداللّه شبّر (ره) در مورد زيارت جامعه مى فرماید:
وإنّ فصاحة ألفاظها وبلاغة مضامينها تنادي بصدورها عن ينابيع الوحي والإلهام. (الانوار اللامعه فى شرح الزيارة الجامعه ص18)اما باید توجه داشت این زیارت نامه در منابع معتبر شیعی از جمله من لایحضره الفقیه یکی از کتب اربعه ونوشته عالم بزرگ شیخ صدوق علیه الرحمه وهمچنین کتاب دیگر ایشان عیون اخبار الرضاوالتهذیب شیخ طوسی رحمه الله یکی دیگر از کتب اربعه شیعه و...نقل شده است.
همانطور که سابقا از لسان علامه مجلسی نقل شداین زیارت نامه اصح الزیارات سندا می باشد.علاوه براینکه شهرت این روایت در میان علمای شیعه به طوریکه در مشاهد شریفه جهت زیارت از این زیارت نامه استفاده میکردنداز علامه محمد تقی مجلسی والدعلامه مجلسی صاحب بحار الانوار نقل شده است که هیچ گاه به زیارت عتبات نرفتم مگر اینکه این زیارت نامه را خواندم ما زرتهم إلاّ بهذه الزيارة(روضة المتقين: 5 / 452) عارف بزرگ ایت الله قاضی همیشه شاگردان خودر ا به خواندن زیارت جامعه کبیره تشویق میکردنداز فرزندان ایشان سید محمد حسن قاضی نقل شده است که پدرم به خواندن زیارت جامعه کبیره در روزهای جمعه سفارش میکردند.
حضرت امام خميني (ره)اين عالم بزرگ و عارف واصل زمان ما در حدود پانزده سالي كه در نجف بود ، هر شب در ساعتي خاص، كنارمرقد امير المؤمنين علي (عليه السلام) آمده ،زيارت جامعه كبيره را عارفانه مي خواند ! زيارتي كه دست كم يك ساعت وقت مي خواهد. حضرت امام (ره) تنها در شب هايي كه بيمار بود و حتي نمي توانست به بيرون از منزل بيايد ، يا اوقاتي كه در كربلا بود ، خواندن زيارت جامعه كبيره را در كنار مرقد امام علي (عليه السلام) ترك مي كرد. (سيماي فرزانگان- رضا مختاري- انتشارات دفتر تبليغات اسلامي-1368- ص 180)
و همچنین نقل آن در بسیاری ازکتب شیعه و شرح هاوتعلیقه هایی که برآن نوشته شده ، مویدی است محکم بر صحت این زیارت نامه که برای ما روایت شده است. در پاورقی بحاراز 8شرح به عنوان نمونه نام میبرد:
1_ الشيخ أحمد بن زين الدين الاحسائى المتوفى 1243 أو 41 و شرحه مطبوع و عندي منه نسخة مخطوطة كتبت في حياة المؤلّف في سنة 1238 بعد تأليفه بثمان سنين.
2_ المولى محمّد تقى المجلسيّ والد شيخنا الباقر مؤلف كتابنا هذا- البحار 3- السيّد حسين بن محمّد تقى الهمدانيّ و اسم شرحه الشموس الطالعة.
4_ السيّد عبد اللّه شبر الحسيني و اسم شرحه الأنوار اللامعة و هو مطبوع.
5_ السيّد ميرزا على نقى بن المجاهد الطباطبائى الحائرى.
6_ الميرزا محمّد عليّ بن محمّد نصير الچهاردهى الرشتى 7- السيّد محمّد بن محمّد باقر الحسيني النائينى المختارى.
8_ السيّد محمّد بن عبد الكريم الطباطبائى البروجردى و اسم شرحه الاعلام اللامعة و غيرهم ممن لا يسمعنا الوقت باستقرائهم.
بحار الأنوار، المجلسي ج99 ؛ 144
درمیان علمای معاصر نیز این زیارت مورد توجه بوده است .شرح آیت الله مکارم شیرازی ،ایت الله ضیا آبادی ،و.......البته در میان همه اینها شرح علامه جوادی آملی با نام ادب فنای مقربان از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد .
نکته ای را که در پایان این بخش یاد آور می شویم اینکه حدیث صحیح در میان متقدمین وحدیث صحیح از نگاه متاخرین متفاوت می باشد.در میان متقدمین همین که قراین عقلی کافی برای صدور حدیث موجود باشد حدیث صحیح است. اما درمیان متاخرین حدیث صحیح :حدیثی است که سلسله رجال موجوددر آن توثیق شده باشند با توجه به اینکه این حدیث در کتابی همچون من لا یحضره الفقیه نقل شده است که مرحوم صدوق علیه الرحمه در مقدمه این کتاب می فرمایند : من مطابق رواياتى كه در اين كتاب آورده ام، فتوا مى دهم و آن ها را بين خود و خداى خود حجّت مى دانم.وشیخ صدوق از متقدمین میباشند همین برای حجیت این روایت کافی خواهد بود وهیچ نیازی به بررسی رجال موجود در سلسه سند نداریم.هرچند که از این جهت نیزصحت آن در جای خود اثبات شده است.
نفی غلو وذکر الهی در این زیارت
غلو درمکتب تشیع بسیار تقبیح شده است واهل البیت علیهم السلام از غالیان برائت می جستند در روایتی از امير مؤمنان على عليه السلام آمده كه آن حضرت مى فرمود:
اللهمّ إنّي بريء من الغلاة كبراءة عيسى بن مريم من النصارى. اللهمّ اخذلهم أبداً ولا تنصر منهم أحداًخدايا! من از غاليان، به سان دورى عيسى بن مريم از نصارا دور هستم. خدايا! همواره آنان را خوار گردان و كسى از آنان را يارى نكن. (الامالى، شيخ طوسى: 650، حديث 1350.)
هم چنين امير مؤمنان على عليه السلام مى فرمايد:
إيّاكم والغلوّ فينا، قولوا: إنّا عبيد مربوبون، وقولوا في فضلنا ما شئتم.
هرگز در مورد ما غلو ننماييد. بگوييد: ما بندگان تربيت يافته خدا هستيم و در مورد برترى ما آن چه خواستيد بگوييد. (بحار الانوار: 10 / 92 و 25 / 270.)
در روايتى حضرت امام رضا عليه السلام مى فرمايد:
فمن ادّعى للأنبياء ربوبيّة أو ادّعى للأئمّة ربوبيّة أو نبوّة أو لغير الأئمّة إمامة فنحن منه برآء في الدنيا والآخرة.
هر كس براى پيامبران مقام ربوبيّت يا براى يكى از ائمّه مقام ربوبى يا پيامبرى، يا براى غير امامان مقام امامت و پيشوايى ادّعا كند، ما از او در دنيا و جهان آخرت بيزار هستيم. (عيون أخبار الرضا عليه السلام: 1 / 217)
اینها نمونه ای بود از بطلان غلو ومخالفت اهل البیت علیهم السلام با کسانیکه آنها را نشناخته ونسبت هایی بالاتر از آنچه هستند به آنها می دهند.با این توصیف روشن می شود که زیارت جامعه کبیره یک صحیفه کامل امام شناسی است که جایگاه واقعی معصومین علیهم السلام را به عنوان بندگان شایسته خدواند به ما نشان میدهد.آنچه که در سراسر این زیارت به چشم میخورد منسوب کردن اهل البیت علیهم السلام به خدواند متعال می باشد. به عنوان نمونه عباراتی از قبیل :
مَحَالِّ مَعْرِفَةِ اللَّهِ وَ مَسَاكِنِ بَرَكَةِ اللَّهِ وَ مَعَادِنِ حِكْمَةِ اللَّهِ وَ حَفَظَةِ سِرِّ اللَّهِ وَ حَمَلَةِ كِتَابِ اللَّهِ وَ أَوْصِيَاءِ نَبِيِّ اللَّهِ وَ ذُرِّيَّةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه و (الدُّعَاةِ إِلَى اللَّهِ وَ الْأَدِلَّاءِ عَلَى مَرْضَاةِ اللَّهِ وَ الْمُسْتَوْفِرِينَ فِي أَمْرِ اللَّهِ وَ التَّامِّينَ فِي مَحَبَّةِ اللَّهِ وَ الْمُخْلِصِينَ فِي تَوْحِيدِ اللَّهِ وَ الْمُظْهِرِينَ لِأَمْرِ اللَّهِ وَ نَهْيِهِ وَ عِبَادِهِ الْمُكْرَمِينَ الَّذِينَ لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُون) و
(الْمُطِيعُونَ لِلَّهِ الْقَوَّامُونَ بِأَمْرِهِ الْعَامِلُونَ بِإِرَادَتِهِ الْفَائِزُونَ بِكَرَامَتِهِ اصْطَفَاكُمْ بِعِلْمِهِ وَ ارْتَضَاكُمْ لِغَيْبِهِ
وَ اخْتَارَكُمْ لِسِرِّهِ وَ اجْتَبَاكُمْ بِقُدْرَتِهِ وَ أَعَزَّكُمْ بِهُدَاهُ وَ خَصَّكُمْ بِبُرْهَانِهِ وَ انْتَجَبَكُمْ لِنُورِهِ وَ أَيَّدَكُمْ بِرُوحِهِ وَ رَضِيَكُمْ خُلَفَاءَ فِي أَرْضِهِ وَ حُجَجاً عَلَى بَرِيَّتِهِ وَ أَنْصَاراً لِدِينِهِ وَ حَفَظَةً لِسِرِّهِ وَ خَزَنَةً لِعِلْمِهِ وَ مُسْتَوْدَعاً لِحِكْمَتِهِ وَ تَرَاجِمَةً لِوَحْيِهِ وَ أَرْكَاناً لِتَوْحِيدِهِ وَ شُهَدَاءَ عَلَى خَلْقِهِ وَ أَعْلَاماً لِعِبَادِهِ وَ مَنَاراً فِي بِلَادِهِ وَ أَدِلَّاءَ عَلَى صِرَاطِهِ عَصَمَكُمُ اللَّهُ مِنَ الزَّلَلِ وَ آمَنَكُمْ مِنَ الْفِتَنِ وَ طَهَّرَكُمْ مِنَ الدَّنَسِ وَ أَذْهَبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَكُمْ تَطْهِيراً ) و (إِلَى اللَّهِ تَدْعُونَ وَ عَلَيْهِتَدُلُّونَ وَ بِهِ تُؤْمِنُونَ وَ لَهُ تُسَلِّمُونَ وَ بِأَمْرِهِ تَعْمَلُونَ وَ إِلَى سَبِيلِهِ تُرْشِدُونَ وَ بِقَوْلِهِ تَحْكُمُون)و(اللَّهُمَّ إِنِّي لَوْ وَجَدْتُ شُفَعَاءَ أَقْرَبَ إِلَيْكَ مِنْ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَيْتِهِ الْأَخْيَارِ الْأَئِمَّةِ الْأَبْرَارِ لَجَعَلْتُهُمْ شُفَعَائِي فَبِحَقِّهِمُ الَّذِي أَوْجَبْتَ لَهُمْ عَلَيْكَ أَسْأَلُكَ أَنْ تُدْخِلَنِي فِي جُمْلَةِ الْعَارِفِينَ بِهِمْ وَ بِحَقِّهِمْ وَ فِي زُمْرَةِ الْمَرْحُومِينَ بِشَفَاعَتِهِمْ إِنَّكَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِين)و....موید این مطلب می باشند
واینکه امام هادی علیه السلام فرمودند قبل از خواندن این زیارت 100مرتبه تکبیر گفته شود شاید علت آن این است که ما به مقام ربوبی و واجب الوجودی خدواند متعال توجه داشته ومقام اهل البیت را پایین تر از آن بدانیم.البته این نکته را نباید فراموش کرد عده ای ممکن است به بهانه دوری از غلو، اهل البیت علیهم السلام را از مقام واقعی خود پایین تر تصور کرد ه و در مقابل افراط غالیان دچار تفریط وتقصیر در معرفی ایشان شوند .چنانکه در مورد امیر مومنان علیه السلام در روایتی ازامام باقر عليه السلام خطاب به ابوحمزه ثمالى چنینی نقل شده است:
يا أبا حمزة! لا تضعوا عليّاً دون ما رفعه اللّه ولا ترفعوا عليّاً فوق ما جعل اللّه;
اى اباحمزه! على عليه السلام را پايين تر از جايگاهى كه خداوند قرار داده قرار ندهيد و فراتر از مقام والايى كه خداوند قرار داده قرار ندهيد.
به عبارت ديگر، بيش از آن چه هست نگوييد و از آن چه هست پايين نياوريد.(بحار الانوار مجلسی 25 / 283 و 39 / 206).
نتیجه
هدف این مقاله که پیرامون زیارت جامعه کبیره از حیث وجه نامگذاری وسند یت وخالی بودن این زیارت نامه از هر گونه خلل و بزرگنمایی مباحثی مطرح گردید و به عقیده بعضی از بزرگان این زیارتنامه بخشی از معارف حول پیشو.ایان معصوم می باشد که بصورت اختصار بیان گردیده است.لذا بایسته است متخصصین امر امام شناسی درباره چنین زیارت نامه مهم و با محتوا شروح مفصل نگاشته در اختیار دوستداران خاندان وحی (علیهم السلام) قرار دهند.زیرا باید توجه نمود در این زیارتنامه ها معرفی گنجانده شده است که کسب آنها باعث نورانیت و رشد اشخاص بوده و اینچنین زیارت نامه ها که از لسان مبارک حضرات معصومین است پل ارتباطی معنوی بین مردم و پیشوایان معصوم ایجاد کرده سبب ترقی معنوی اجتماع می گردد که اجتماع بوسیله چراغ های هدایت بسوی موازین شرعی حرکت کرده هرگز از مسیر عبودیت خارج نگشته و به فساد و انحرافات اخلاقی کشیده نمی گردند.
منابع
1_ بحار الانوار-علامه مجلسی(نرم افزار معصومین مرکز نور)
2_ مفاتیح الجنان - شیخ عباس قمی
3_ الامالى - شيخ طوسى
4_ عيون أخبار الرضا عليه السلام - شیخ صدوق
5_ الانوار اللامعه فى شرح الزيارة الجامعه – سید شبر
6_ روضة المتقين –علامه محمد تقی مجلسی
7_ سيماي فرزانگان- رضا مختاري
