« حجت الاسلام و المسلمین محمد رضا کرباسی »
چکیده:
پدیده‌ی بسیار مبارک«بیداری اسلامی» در منطقه‌ی خاورمیانه که به‌روشنی از انقلاب اسلامی ایران الهام گرفته، تحت تأثیر عوامل متعددی به‌ثمر نشست. بی‌تردید گردهمایی بی‌نظیر و کنگره‌ی عظیم و همه ساله‌ی میلیون‌ها مسلمان در موسم حج در کنار خانه‌ی خدا، از مؤثرترین عوامل به شمار می‌آید.
مناسک حج ابراهیمی که یادآور مبارزات بت‌شکن تاریخ، حضرت ابراهیم(ع) است با هدایت و مدیریت جمهوری اسلامی ایران و همراهی نیروهای مؤمن و انقلابی، عامل پیدایش این بیداری و شور و شعور در مسلمانان و آغاز این حرکت عظیم در منطقه گردید. مراسم برائت از مشرکین، رمی جمرات، شعور مشعر، عرفان عرفات و دیگر مناسک و اذکار توحیدی، مملو از آموزه‌های بلند انقلابی و حرکت‌آفرین است آن‌چنا‌ن، که هیچ قلمی را یارای توصیف آن نیست.
نگارنده از باب«مالایدرک کله لایترک کله» تلاش نموده در صفحاتی اندک، برخی از مهمترین این تأثیرگذاری‌ها را به رشته‌ی تحریر درآورد.
کلیدواژه: حج، بیداری اسلامی، صدور انقلاب، دفاع از حقانیت شیعه و عزت اسلامی.
درآمد
سال1390هجری شمسی تحولات بنیادینی در صحنه‌ی سیاسی، اجتماعی منطقه‌ی خاورمیانه پدیدار گشت، می‌توان فصل مقوم همه‌ی آن تحولات را بیداری اسلامی و یا خیزش عظیم ملت‌های مسلمان منطقه، بر ضد سردمداران خودکامه و وابسته‌ی این کشورها دانست.
توفیق زیارت خانه‌ی خدا و تشرف به بارگاه ملکوتی نبی اکرم(ص) و تقارن آن با بیداری امت مسلمان، نویسنده را برآن داشت تا از این زاویه به این اجتماع عظیم نگریسته و از باب «مالایدرک کله لایترک کله» برخی ابعاد آن را، هرچند کوتاه و گذرا بیان دارد.
تعریف بیداری اسلامی
بیداری اسلامی؛ یعنی یك حالت برانگیختگی و آگاهی در امت اسلامی كه اكنون به تحولی بزرگ در میان ملت‌های این منطقه انجامیده و قیام‌ها و انقلاب‌هایی را پدید آورده كه هرگز در محاسبه‌ی شیاطین مسلط منطقه‌ی و بین‌المللی نمی‌گنجید خیزش‌های عظیمی كه حصارهای استبداد و استكبار را ویران و قوای نگهبان آنها را مغلوب و مقهور ساخته است. «مقام معظم رهبری، اولین اجلاس بین‌المللی بیداری اسلامی90/6/26» بیداری اسلامی نوعی باور تعمیم یافته است که تقریبا همه جوامع، گروه‌های مسلمان و حتی آحاد مسلمانان را در برمی‌گیرد. باورهای تعمیم یافته که یکی از منابع و سرچشمه‌های جنبش‌های اجتماعی است. از زمان پیدایش بیداری اسلامی تاکنون، این بیداری همواره موجد جنبش‌های اجتماعی در سطوح مختلف بوده است.(شیرودی، 1384، ص214)
گذشته از نامگذاری‌ها و تعاریف گوناگون این جنبش کم نظیر اسلامی می‌توان گفت، همه‌ی این نهضتها از یك ویژگی مشترك و شاید منحصربه‌فرد «عدالت‌طلبی» و «آزادی‌خواهیِ اسلامی» برخوردار است، که نشانگر صدور انقلاب اسلامی ایران به کشورهای منطقه و گسترش آموزه‌های انقلاب (روحیه‌ی خودباوری، استقلال‌خواهی، دین‌باوری و حق‌طلبی) در میان ملت‌ها است. شعار مشترك «ارحل» خطاب به دیكتاتورهای منطقه، تجلی آزادی‌خواهی ملت‌ها، و خواست حضور در صحنه‌‌های سیاسی- اجتماعی و حقِ دخالت در تعیین سرنوشت خود، نماد عدالتخواهی آنان است. چنانچه شعار «الله‌اكبر» و اقامه‌ی نمازهای جماعت باشكوه و سایر خواسته‌های انقلابیون، اسلامی بودن این حركت را تأیید می‌کند. پیروزی حزب اسلامی «النهضه» در تونس، نیز شاهد دیگری بر اسلامی بودن ماهیت این حرکت‌ها است.
زمانی‌كه معمار كبیر انقلاب اسلامی(ره) ندای صدور انقلاب را سر دادند، عده‌ی ناآگاه، به جهت تفسیر غلطی كه از صدور انقلاب در ذهن خود داشتند گمان می‌كردند امام(ره) فكر صدور انقلاب به‌وسیله‌ی صدور اسلحه و انجام عملیات نظامی یا تروریستی و كودتاهای كشوری و منطقه‌ی را در سر می‌پرورانند. لیکن امام راحل(ره) در مقام تبیین دیدگاه خود، اعلام كردند كه صدور انقلاب به معنای بیداری ملت‌های مسلمان و مبارزه‌ی عمومی با طاغوت‌چه‌های منطقه و طاغوت‌های بزرگی همچون آمریكا است. ایشان فرمودند: «ما كه می‌گوئیم اسلام را می‌خواهیم صادر كنیم معنایش این نیست كه ما سوار طیاره بشویم و بریزیم به ممالك دیگر. . . آنكه ما می‌توانیم این است كه به وسیله‌ی دستگاه‌هائی كه داریم به وسیله‌ی همین صداوسیما به وسیله‌ی مطبوعات به وسیله‌ی گروه‌هائی كه به خارج می‌روند اسلام را آن طوری كه هست معرفی كنیم اگر آن طوری كه هست معرفی بشود مورد قبول همه خواهد بود.» (امام خمینی(ره)، صحیفه نور، ج 18، ص243)
مقام معظم رهبری(دام ظله) نیز در تبیین صدور انقلاب می‌فرماید: صدور انقلاب یعنی؛ صدور فرهنگ انسان‌ساز اسلام و صدور صفا و خلوص و تكیه و اصرار بر ارزش‌های انسانی، ما به این كار و این وظیفه افتخار می‌كنیم. این راه انبیاست و ما این راه را باید ادامه دهیم... صدور انقلاب به معنای صادر كردن ارزش‌های انقلابی و افشاگری درباره‌ی مستبدها و ظالم‌های عالَم، وظیفه و تكلیف الهی ماست. اگر این كار را نكنیم كوتاهی كرده‌ایم. جمهوری اسلامی و ملت ایران و آن شخصیت عظیم و عالیقدری كه دنیا را در مقابل عظمت خودش كوچك و خاضع كرد، نشان دادند كه همه‌ی قدرت‌های عالَم برای مقابله با چنین عزم و اراده‌ی معظم و پولادینی کوچک‌اند.» (حدیث ولایت، 1385، ص 244-247)
نهضت و قیام مردم آمریكا برعلیه جنایتكاران وال‌استریت و مردم انگلستان و اروپا را نیز نباید خارج از این چارچوب ارزیابی‌كرد؛ زیرا كه مهمترین پیام انقلاب اسلامی ایران برای جهانیان، پیام عدالتخواهی و دفاع از محرومان و مستضعفان است. 99% ملت‌های آمریكا و اروپا كه خود را بازیچه و اسیر سیاست‌های اقتصادی اقلیت یک‌درصدی سرمایه‌داران و سردمداران كارتل‌ها و تراست‌ها می‌بینند طبیعی است كه به این نهضت عدالتخواهی می‌پیوندند.
مسئولان و ملت انقلابی و بپاخاسته‌ی ایران به پیروی از بنیانگذار انقلاب اسلامی برای دستیابی به هدف مقدس و بسیار مهم صدور انقلاب، راهی جز رساندن پیام این انقلاب الهی و رهائی‌بخش به گوش و دل ملت‌ها نداشتند.كه در این سی و چند سال گذشته این مهم ابتدا با رهبری حضرت امام(ره) و سپس توسط خلف صالحشان حضرت امام خامنه‌ای(دام ظله) پیگیری شده و بحمدالله اكنون شاهد به ثمر رسیدن آن در میان ملت‌های مسلمان و مردم سایر كشورها هستیم.
ظرفیت عظیم حج در بیداری مسلمانان
اگرچه عوامل تأثیرگذار برعقل و دل ملت‌ها همچون قیام اباعبدالله الحسین(ع) و آثار خون‌های مطهر شهدا و بیدارگری‌های دانشمندان و آزاد اندیشان فراوان است و رساندن پیام حق‌طلبی و عدالتخواهی از راه‌های مختلفی نیز میسر بوده. اما یكی از ابزارهای مهم بیداری اسلامی و مؤثرترین آنها، بهره‌گیری از كنگره‌ی عظیم حج ابراهیمی است كه هرساله باحضور جمعیت میلیونی مسلمانان از سراسر جهان برگزار می‌شود. به تعبیر حضرت امیر(ع) خداوند این خانه را پرچمی برای اسلام قرار داده است: «جعله سبحانه و تعالى للاسلام علما و للعائذین حرما»؛ خداوند متعال این خانه را پرچمى (یا علامتى) براى اسلام قرار داده و حرم امنى براى پناه‌جویان به راستى خانه كعبه، پرچم بزرگ اسلام است كه همواره وحدت بخش مسلمین بوده و روح استقلال طلبی، عزت خواهی و دفاع از حقانیت را در وجود آنان زنده می‌کند. یکی از نویسندگان معاصر ضمن بیان اهمیت حج و ظرفیت عظیمی که در آن نهفته است، از عدم بهره‌گیری درست از این ظرفیت بی‌نظیر چنین اظهار تأسف می‌کند: این كنگره عظیم الهى كه هر سال در كنار خانه خدا تشكیل مىشود، بهترین فرصت را به مسلمانان براى بازسازى نیروهاى خویش و تقویت پیوند برادرى و خنثى كردن توطئههاى دشمنان و باطل‌كردن نقشههاى شیطانى آنها مى‌دهد. مجموعه‌ى این چنین فراگیر و همگانى با انگیزه‌هاى بسیار والاى معنوى در دنیا بىنظیر است. افسوس كه مسلمانان هنوز قدرت عظیم حج را در نیافته‌اند. «گلادستون» نخستوزیر سیاستمدار انگلستان در گفتار معروفى در مجلس عوام آن كشور گفت: «مادام كه نام محمّد در مأذنهها (صبح و شام) به عظمت یاد مىشود و قرآن برنامه زندگى مسلمانان است و حج (هر سال با شكوه تمام) برگزار مىگردد، جهان مسیحیت در خطر بزرگى است و ما از اصلاح جهان (البته اصلاح از دیدگاه خودشان مساوى با استعمار است) عاجز خواهیم بود. یا یكى از رجال مسیحیت و غرب مىگوید: «واى بر مسلمانان اگر معنى حج را نفهمند و واى بر دیگران اگر مسلمانان معنى حج را بفهمند.» (مکارم شیرازی، 1379، ج 1، ص263)
1. فریاد حق‌طلبی
مراجعه به تاریخ اسلام بیانگر آن است كه حج نقش بسیار فعالی در هویت‌بخشی و بیداری مسلمانان در طول تاریخ داشته است، همواره مدافعان حق و حقیقت تلاش می‌کردند از این بستر عظیمی که خداوند متعال در اختیار آنان قرار داده است برای شناساندن حق و معرفی چهره‌ی واقعی باطل و ستم‌پیشگان عصر خود، استفاده کنند. مظلومان و مستضعفان در دوران خلافت ظالمانه‌ی بنی‌امیّه و بنی عبّاس، در انتظار فرا رسیدن ایّام حجّ می‌ماندند تا بتوانند در محیط أمن مكه و حج، علیه حاكمان زمانشان فریاد بزنند. ابوذر؛ آن انقلابی مدافع حق و ولایت دركنار كعبه فریاد میزد و مردم را به حق دعوت و از بنی‌امیّه به شدت انتقاد می‌كرد.
امام حسین(ع) در آغاز حركت و نهضت خود، شهر مكه و اجتماع عظیم حاجیان را انتخاب كرد و اوّلین خطبه‌های حضرت علیه حكومت یزید در مكّه ایراد شده است. آن حضرت، قبل از حركت به سوى كربلا، چند ماه در مكه ماند تا حجاج بیایند و ایشان اوضاع سیاسى، اقتصادی و دینی حكومت یزید را براى زائران خانه‌ی خدا بیان كنند و آنها هر یك حامل پیام امام(ع) در میان مردم منطقه خود شوند. بعد از آن بود که امام به سوى كوفه و كربلا حركت نمود. در دوره‌های پس از آن حضرت نیز همواره مكه و حج، فرصتی برای دفاع از حق و عدالت و بیداری مسلمانان بوده است. امام صادق(ع) در عرفات خیمه میزدند و با معرفی جانشینان بر حق پیامبر(ص) راه مبارزه با انحرافات عقیدتی و دفاع از حق را به دیگران آموزش می‌دادند.
«ایّها النّاس رسول اللّه(ص) كان الامام ثمّ على بن ابی طالب ثم الحسن و الحسین ثم على بن الحسین ثم محمد بن على علیهم السلام ثم هَه» اى مردم، رهبر شما پیامبر(ص) بود بعد حضرت على و امام حسن و امام حسین و امام سجاد و امام باقر(علیهم السلام) و فعلاً من هستم. كلمه «هه» به معناى «أنا فاسئلونى» است. یعنى
« منم از منبپرسید». (فروع كافى، 1365، ج 4، ص466)
امام باقر(ع) وصیت مىكند كه ده سال در سرزمین «منا» براى ایشان عزادارى كنند و جنایات حكومت ظالم را كه بر امام و اهلبیت(علیهم السلام) وارد شده بازگو نمایند. در پایان دوران ظلم ستمگران، در آخرالزمان نیز حضرت ولی عصر(عج) در مكّه ظهور می‌كند و فریاد عدالتخواهی را به سرتاسر جهانِ ظلمت‌زده میرساند. برهمین اساس، حضرت امام‌خمینی(ره) فرمود: مكّه باید به خانه‌ی فریاد علیه ستمگران و جبّاران تبدیل شود.
مراسم اعلام انزجار و نفرت و برائت از كفار و مشركان كه هرساله با الهام از قرآن مجید و در سایهی رهبرى امام راحل(ره) و مقام معظم رهبری(دام‌ظله) و بیدارى مردم در مراسم حج ابراهیمی، توسط ایرانیان و با همراهی حاجیان سایر كشورها برگزار می‌شود لبیك به ندای رهبركبیر انقلاب و در راستای این هدف مقدس می‌با‌شد.
این فریادها و اعلام برائتها به حج، ارزش و روح و به مسلمانان، حماسه آفرینى و شجاعت مى‌دهد و در دل دشمنان، رعب و وحشت مىاندازد. بیداری اسلامی و انقلاب‌های كنونی ملت‌های مسلمان منطقه نیز ریشه در این حماسه وشور و شعور دارد. پیام‌های امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری(حفظه الله) به كنگره عظیم حج كه هرساله در مراسم پرشور و كوبنده‌ی برائت از مشركین در صبح روز عرفه به دو زبان فارسی و عربی خوانده و به زبان‌های زنده‌ی دنیا چاپ و توزیع می‌شود، از مؤثرترین عوامل صدور انقلاب اسلامی و بیداری ملت‌های مسلمان منطقه است. امام خمینی(ره) در یكی از این پیام‌ها چنین مرقوم فرمودند: «ای مسلمانان در همه‌ی بلاد و اقطار عالم بپاخیزید! و ای علمای اعلامِ جهان اسلام به داد اسلام و بلاد مسلمین و مسلمانان برسید! و در هر گوشه و كنار همچون ملت ایران و دولت آن و علما و بزرگان این سامان، دست رد به سینه‌ی ستمكاران غرب و شرق زنید و عمال و كارشناسان دروغین و مستشاران نفت‌خوار آنان را از بلاد خود بیرون بریزید و همچون سلحشوران ایران، شهادت را بر ذلت، و شرف اسلام و انسانی را بر رفاه و عیش چند روزه‌ی توأم با خواری و شرمساری ترجیح داده و در میدان نبرد سیاسی و نظامی بر آنان چیره شوید و از هیاهوی تبلیغاتی آنان باك نداشته باشید كه خداوند تعالی با شماست
«ان تنصروالله ینصركم و یثبت اقدامكم» (صحیفه امام، ج 19، ص290)
2. دفاع از حقانیت شیعه و انقلاب
دشمنان بیرونی انقلاب اسلامی و در رأس آنها آمریكا از اولین روزهای پس از پیروزی مردم ایران، همواره با بهره‌گیری از پیشرفته‌ترین امكانات و تجهیزات به مبارزه با این انقلاب و نظامِ برخاسته از آن پرداختند و اولین هدفشان، مخدوش و بدنام نمودن آن در ذهن مردم سایر كشورها و ایجاد بدبینی نسبت به ایران و مكتب تشیع است. اما خوشبختانه در پرتو فیوضات معنوی حج است که اکثر این تبلیغات خصمانه از بین رفته و سوء برداشت‌های ناشی از تبلیغات دشمن خنثی می‌شود. حج بهترین فرصت برای دفاع از حقانیت شیعه و انقلاب اسلامی است، زیرا از هر زمان دیگری دل‌های زائرین برای پذیرش حق آمادگی بیشتری دارد، شاید به همین جهت باشد که در روایات، تفقه در دین و نقل اخبار ائمه(علیهم السلام) از برکات حج شمرده شده است؛ زیرا در حج، مخاطبین آمادگی بیشتری نسبت به نقل اخبار و روایات ائمه معصوم(علیهم السلام) دارند. امام رضا(ع) ضمن بیان علت تشریع حج فرموده‌اند:
»...مع ما فیه من التفقه و نقل أخبار الائمه(علیهم السلام) الى كل صقع و ناحیه...» «از بركات حج، تفقه در دین و نقل و بیان اخبار ائمه(علیهم‌السلام) به هر منطقه و ناحیه‌ی است.» (تفسیرنورالثقلین، 1415ق، ج3، ص489 ذیل سوره حج: آیات27 الى40) یعنی حج بستری است برای آشنا شدن افراد با وظایفشان، آن هم شناختی عمیق و غیر سطحی.
با اینکه مزدوران آل سعود به زبان‌های عربی، فارسی، اردو، پشتو، تركی و... به تبلیغ علیه عقاید حقه شیعه (توسل و شفاعت و...) مشغولند اما خیل عظیم علاقمندان به پیامبر و اهلبیت اطهار(علیهم‌السلام) از اقصی نقاط کشورهای اسلامی برای زیارت ائمه بقیع به این مكان مقدس مشرف می‌شوند و علی‌رغم آن همه تبلیغات گسترده، ازدحام جمعیت مردان، اعم از شیعه و سنی، ایرانی و غیر ایرانی، پیر و جوان و... این فضای مقدس را پر نموده است. شبیه این قضیه در حرم مطهر نبوی/ تكرار می‌شود، مبلغین وهابی که از طلاب و اساتید رابطه العالم الاسلامیه (مدرسه‌ی علمیه‌ی وهابیون در مدینه) هستند تلاش می‌کنند به روش‌های گوناگون و با بحث‌های خصوصی و چهره به‌چهره با مسلمانان كشورهای مختلف اعتقادات آنان را تضعیف نمایند، اما در پرتو معنویت حج هرگز به هدف پلید خودشان نخواهند رسید.
{یُرِیدُونَ أَن یُطْفُِواْ نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَ یَأْبىَ اللَّهُ إِلَّا أَن یُتِمَّ نُورَهُ وَ لَوْ كَرِهَ الْكَفِرُون} آنها مىخواهند نور خدا را با دهان خود خاموش كنند ولى خدا جز این نمىخواهد كه نور خود را كامل كند، هر چند كافران ناخشنود باشند (سوره‌ی توبه، آیه32)
3 . نمایش عزت انقلابی ملت ایران
هرساله حضور بیش از دو میلیون زائر، از بیش از180کشور جهان برای به‌جا آوردن اعمال حج تمتع در عربستان سعودی، علاوه بر اینکه این تجمع عبادی را به بزرگ‌ترین نماد وحدت و همدلی امت اسلامی تبدیل کرده است، زمینه‌ی بهره‌برداری سیاسی، اقتصادی، و فرهنگی از این مراسم عبادی را نیز فراهم آورده است. به‌طوری که حضور خیل عظیمی از انسان‌های فرهیخته و با ایمان و عمدتاً تأثیرگذار و بانفوذ در مراسم حج، آن را به میدانی برای تبلیغات فرهنگی، سیاسی، و دیپلماسی عمومی تبدیل کرده و تمام کشورهای جهان سعی می‌کنند از تمام ظرفیت‌ها و امکاناتشان برای پیشبرد و دستیابی به اهداف و منافع ملی خود در موسم حج استفاده کنند.
در پی موفقیت‌های انقلاب اسلامی ایران در طول سه دهه حیات پر بركت خود، امروز شاهد برگ جدیدی در تاریخ انقلاب اسلامی هستیم که به عنوان الگوی انقلاب‌های دیگر کشورهای اسلامی مطرح است.
در حال حاضر اندیشه‌های معمار کبیر انقلاب؛ امام راحل(ره) در دل و جان اندیشمندان، فرهیختگان و علمای جهان نفوذ کرده و سایر ملت‌ها آماده‌ی پذیرش معارف ناب اسلام و تشیع هستند، چنین آمادگی و مسئولیتی، وظیفه‌ی دانش‌پژوهان، حوزویان و فرهیختگان را سنگین‌تر نموده است كه لازم است به نهضت عظیم بیداری اسلامی اهتمام بیشتری داشته باشیم. چنانچه از جمله مسئولیت خطیر دلسوزان امت و روحانیت آگاه و فداکار؛ آگاه‌سازی ملت‌های بپاخواسته از توطئه‌های دشمنان و سلطه‌طلبان است، زیرا همواره مستکبرین تلاش دارند جنبش‌های اسلامی را منحرف و ملت‌ها را از رهبران دینی آنان دور سازند تا بتوانند، نهضتها از هویت اسلامی خود منحرف نمایند.
موسم حج؛ فرصتی است برای تبادل اطلاعات و به نمایش گذاشتن عزت و استقلال جمهوری اسلامی ایران، چنانچه بستر مناسبی برای استفاده از تجربیات مردم سایر کشورها در پیشبرد امواج بیداری اسلامی نیز محسوب می‌شود، از این‌رو است که دولت عربستان تلاش دارد حجاج کشورهای مختلف با زائرین ایرانی ارتباط برقرار نکنند.
جمع بندی
نقش حج و ظرفیت‌های عظیم آن، در بیداری اسلامی و بازیابی هویت اسلامی ملت‌های مسلمان، جای بحث و تردید نیست، لیکن غفلت از آنها خسارت بزرگی است که به هیچ روی قابل جبران نیست؛ زیرا حج، بهترین فرصت است برای مسلمانان، تا نیروهای خویش را بازسازى و پیوند اخوت و برادری را تقویت و توطئه‌های دشمنان خویش را خنثی کنند که این چنین ظرفیتی فراگیر و همگانی و سراسر روحانی در دنیا بی‌مانند است. فریاد حق‌طلبی، دفاع از حقانیت شیعه و به نمایش گذاشتن عزت انقلابی ملت مسلمان ایران، برخی از نقش‌ها و کارکردهای حج است که در این مقاله به طور به آن اشاره شد. امید است که ملت‌های مسلمان روز به روز با فلسفه‌ی حج آشنا شده و از این ظرفیت عظیم به نحو احسن استفاده نمایند.
منابع
1. قرآن کریم
2. نهج البلاغه، ترجمه آیت الله مکارم شیرازی.
3. حویزی، تفسیر نور الثقلین، اسماعیلیان، قم، 1415ق.
4. خمینی، روح الله، صحیفه‌ی نور، نشرآثار امام، 1381ش.
5. شیرودی، مرتضی، بیداری اسلامی، چشم‌انداز آینده و هدایت آن(مجموعه مقالات) مجمع تقریب مذاهب اسلامی، چاپ اول، تهران، 1384ش.
6. کلینی، کافی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1365ش.
7. مقام معظم رهبری، سخنرانی در اولین اجلاس بین‌المللی بیداری اسلامی90/6/26
8. مقام معظم رهبری، حدیث ولایت، 1385ش.
9. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه، دار الکتب الاسلامیه، تهران، چاپ دوم، 1379ش.
نشريات مدارس 
