ضمن تشکر از فرصتی که در اختیار ما قرار داده‌اید، لطفاً بفرمایید که هر کدام از «آموزش» و «پژوهش»، چه جایگاهی در علوم دارند؟

پژوهش، تلاشی است برای بارور کردن درخت تنومند علم؛ اگر ما بخواهیم درخت علم را بارور کنیم و میوه‌های تازه‌ای از این درخت بچینیم و از بوستان بی انتهای علوم استفاده کنیم، ناچاریم پژوهش کنیم. پژوهش، دارای رتبه‌ای بالاتر از آموزش است. آموزش، تعلیم اطلاعاتی است که وجود دارد و درواقع، تنها رؤیت و فهم میوه‌های علم است؛ ولی مسائلی که در پرده استتار است و زوایای مختلف علم که بشر با آن‌ها آشنا نیست، با پژوهش روشن می‌گردد. از این جهت، یک پژوهشگر نسبت به آموزشگر، زحمات بیشتری را متحمل می‌شود. به عبارت دیگر، آن کسی که می‌آموزد، تنها علم را فرا می‌گیرد امّا آن کس که پژوهشی انجام می‌دهد ناشناخته‌های علم را ظاهر می‌کند.

بدین جهت ما می‌بینیم علمای بزرگ ما از عصر غیبت کبری تاکنون، فقط جنبه آموزش را دنبال نمی‌کرده‌اند؛ به عنوان نمونه، شیخ مفید، شیخ طوسی، مرحوم شهید اوّل، مرحوم شهید ثانی، محقّق کَرَکی، مرحوم شیخ بهایی و تا این اواخر، مرحوم آیت الله خویی و دیگران، پژوهشگران پر تلاشی بودند؛ علاوه بر اینکه طلاب را آموزش می‌دادند، خودشان پژوهشگران بسیار زبردستی بودند. کتاب‌های مرحوم شیخ مفید، شیخ طوسی، شهید اوّل و شهید ثانی، نماد تولید علم هستند. از این جهت پژوهش باید در کلّ حوزه‌های علمیّه رایج شود.

 به نظر حضرتعالی، در حال حاضر، وضعیّت پژوهش در حوزه‌های علمیّه چگونه است؟

در حال حاضر، تقریباً حوزه‌های ما آموزش‌محور است و باید از این تک بعدی خارج شوند. ما باید شاهد روزی باشیم که علاوه بر آموزش‌، محور پژوهش، یکی از محورهای مهمّ در حوزه‌های علمیّه باشد. استعدادهای پژوهشی در حوزه‌های علمیّه زیاد است و باید این‌ها را بارور کنیم و این مستلزم توجّه بیشتر به امر پژوهش است. من پیشنهادم این است که یک شورای پژوهش در سطح کلان حوزه علمیّه در قم ایجاد شود و برنامه‌ها و سیاست‌های آن، در سطوح پایین‌تر، در تمام مدارس علمیه کشور اجرا شود.

قبل از انقلاب، تقریباً پژوهش در حوزه‌های علمیّه، فراموش شده بود؛ ولی الحمدلله بعد از انقلاب یک شکلی گرفت. یک وقتی در تاریخ نگاه می‌کردم، دیدم یک وقتی که مرحوم حائری در قم تشریف داشتند، فقط یک کتاب پژوهشی چاپ شده بود و این برای حوزه‌های علمیّه خیلی باعث عقب ماندگی بود.

در حوزه‌های علمیّه، پژوهش باید همانند آموزش، محوری اساسی باشد تا در زمینه‌های مختلف فقهی و اصولی و... شاهد تولیدات علمی باشیم؛ به عنوان مثال، تفسیر«المیزان»، نمونه یک پژوهش خوب است که برای شیعه مایه افتخار است. ما این اواخر تفسیری مانند «المیزان» که مشار بالبنان باشد نداریم. در تمام علوم، ما می‌توانیم این کارها را بکنیم؛ ما می‌توانیم در علومی مثل حدیث‌شناسی، در علوم مختلف قرآنی، فقه و اصول و در فلسفه، محورهایی پژوهشی به طلاب ارائه دهیم تا طلاب بر اساس آن‌ها کارهای پژوهشی انجام دهند.

 برگزاری جشنواره‌های علمی، تا چه حد در ایجاد و ماناییِ فرهنگ پژوهش مؤثّر است؟

جشنواره‌های علمی در حوزه‌های علمیّه بسیار مفید است؛ زیرا به ایجاد و تقویت روحیّه پژوهشگری در طلاب کمک می‌کند؛ البتّه ما باید مقدّمات پژوهش را برای طلبه‌ها فراهم کنیم، باید کتابخانه‌های قدیمی و روش‌های قدیمی را تبدیل به احسن کنیم؛ به عنوان نمونه، باید نرم‌افزارهای فراوانی در اختیار طلبه‌ها قراردهیم و روش پژوهش را به آن‌ها آموزش دهیم و از کسانی که در حوزه مسائل پژوهشی، توفیقاتی کسب می‌کنند، تقدیر و تجلیل کنیم تا بتوانیم به این وسیله تشیّع را در دنیا ترویج کنیم.

من عقیده‌ام این است که مسیر آینده جشنواره علّامه حلّی(ره) بسیار آینده روشنی است و این جشنواره یکی از کارهای بسیار خوب شورای مدیریّت حوزه‌های علمیه کشور است. این جشنواره باید به سمت تخصصی شدن پیش رود. تخصّصی شدن موضوعات جشنواره علّامه حلّی(ره) منافع و برکات بسیاری دارد. موضوع‌شناسی، یکی از ملزومات تخصصی شدن جشنواره علامه حلی(ره) است.

 توصیّه جناب‌عالی برای بالا بردن سطح کیفی و کمّی تحقیقات حوزوی چیست؟

امیدوارم که آقایان، دقّت و عنایت بیشتری داشته باشند و پژوهشگران خوب حوزه را تشویق و حمایت کنند و به کار گیرند تا تولیدات پژوهشی حوزه رشد کند؛ این افتخار حوزه‌های علمیّه است و اگر ما در حوزه‌های علمیّه این بال ارزشمند علمی را یعنی پژوهش را ارج بنهیم، قطعاً می‌توانیم در تولید علم و دانش توفیق پیدا کنیم.

تدیّن و اعتقاد طلبه‌های ما یکی از مهم‌ترین امتیازات حوزه است. چون طلاب حوزه‌های علمیه، تحقیقات را با جنبه الهی و معنویّت انجام می‌دهند، قطعاً موفّق خواهند بود و این بُعد با برنامه‌ریزی باید تقویت گردد. انتظار از طلبه‌ها این است که همان‌طور که به آموزش اهمیّت می‌دهند، به پژوهش هم اهمیت دهند. انتظار ما این است که معاونین پژوهش بیایند در بین طلبه‌ها و استعداد آن‌ها را شکوفا کنند.

حوزه‌ها می‌توانند پژوهشگرانی در حدّ و اندازه‌ صاحب جواهر تربیت کنند. مرحوم پدرم نقل می‌کرد که: «رفته بودیم الازهر در قاهره و چند جلد «جواهر الکلام» را برده بودم و من توضیح دادم که جواهرالکلام، یک دوره کامل، از اوّل تا آخر فقه است، رییس الازهر باور نمی‌کرد که این مجموعه عظیم، کار یک نفر باشد».