ضمن تشکر از فرصتي که در اختيار ما قرار داده‌ايد، لطفاً بفرماييد که هر کدام از «آموزش» و «پژوهش»، چه جايگاهي در علوم دارند؟
پژوهش، تلاشي است براي بارور کردن درخت تنومند علم؛ اگر ما بخواهيم درخت علم را بارور کنيم و ميوه‌هاي تازه‌اي از اين درخت بچينيم و از بوستان بي انتهاي علوم استفاده کنيم، ناچاريم پژوهش کنيم. پژوهش، داراي رتبه‌اي بالاتر از آموزش است. آموزش، تعليم اطلاعاتي است که وجود دارد و درواقع، تنها رؤيت و فهم ميوه‌هاي علم است؛ ولي مسائلي که در پرده استتار است و زواياي مختلف علم که بشر با آن‌ها آشنا نيست، با پژوهش روشن مي‌گردد. از اين جهت، يک پژوهشگر نسبت به آموزشگر، زحمات بيشتري را متحمل مي‌شود. به عبارت ديگر، آن کسي که مي‌آموزد، تنها علم را فرا مي‌گيرد امّا آن کس که پژوهشي انجام مي‌دهد ناشناخته‌هاي علم را ظاهر مي‌کند.
بدين جهت ما مي‌بينيم علماي بزرگ ما از عصر غيبت کبري تاکنون، فقط جنبه آموزش را دنبال نمي‌کرده‌اند؛ به عنوان نمونه، شيخ مفيد، شيخ طوسي، مرحوم شهيد اوّل، مرحوم شهيد ثاني، محقّق کَرَکي، مرحوم شيخ بهايي و تا اين اواخر، مرحوم آيت الله خويي و ديگران، پژوهشگران پر تلاشي بودند؛ علاوه بر اينکه طلاب را آموزش مي‌دادند، خودشان پژوهشگران بسيار زبردستي بودند. کتاب‌هاي مرحوم شيخ مفيد، شيخ طوسي، شهيد اوّل و شهيد ثاني، نماد توليد علم هستند. از اين جهت پژوهش بايد در کلّ حوزه‌هاي علميّه رايج شود.
به نظر حضرتعالي، در حال حاضر، وضعيّت پژوهش در حوزه‌هاي علميّه چگونه است؟
در حال حاضر، تقريباً حوزه‌هاي ما آموزش‌محور است و بايد از اين تک بعدي خارج شوند. ما بايد شاهد روزي باشيم که علاوه بر آموزش، محور پژوهش، يکي از محورهاي مهمّ در حوزه‌هاي علميّه باشد. استعدادهاي پژوهشي در حوزه‌هاي علميّه زياد است و بايد اين‌ها را بارور کنيم و اين مستلزم توجّه بيشتر به امر پژوهش است. من پيشنهادم اين است که يک شوراي پژوهش در سطح کلان حوزه علميّه در قم ايجاد شود و برنامه‌ها و سياست‌هاي آن، در سطوح پايين‌تر، در تمام مدارس علميه کشور اجرا شود.
قبل از انقلاب، تقريباً پژوهش در حوزه‌هاي علميّه، فراموش شده بود؛ ولي الحمدلله بعد از انقلاب يک شکلي گرفت. يک وقتي در تاريخ نگاه مي‌کردم، ديدم يک وقتي که مرحوم حائري در قم تشريف داشتند، فقط يک کتاب پژوهشي چاپ شده بود و اين براي حوزه‌هاي علميّه خيلي باعث عقب ماندگي بود.
در حوزه‌هاي علميّه، پژوهش بايد همانند آموزش، محوري اساسي باشد تا در زمينه‌هاي مختلف فقهي و اصولي و... شاهد توليدات علمي باشيم؛ به عنوان مثال، تفسير«الميزان»، نمونه يک پژوهش خوب است که براي شيعه مايه افتخار است. ما اين اواخر تفسيري مانند «الميزان» که مشار بالبنان باشد نداريم. در تمام علوم، ما مي‌توانيم اين کارها را بکنيم؛ ما مي‌توانيم در علومي مثل حديث‌شناسي، در علوم مختلف قرآني، فقه و اصول و در فلسفه، محورهايي پژوهشي به طلاب ارائه دهيم تا طلاب بر اساس آن‌ها کارهاي پژوهشي انجام دهند.
برگزاري جشنواره‌هاي علمي، تا چه حد در ايجاد و ماناييِ فرهنگ پژوهش مؤثّر است؟
جشنواره‌هاي علمي در حوزه‌هاي علميّه بسيار مفيد است؛ زيرا به ايجاد و تقويت روحيّه پژوهشگري در طلاب کمک مي‌کند؛ البتّه ما بايد مقدّمات پژوهش را براي طلبه‌ها فراهم کنيم، بايد کتابخانه‌هاي قديمي و روش‌هاي قديمي را تبديل به احسن کنيم؛ به عنوان نمونه، بايد نرم‌افزارهاي فراواني در اختيار طلبه‌ها قراردهيم و روش پژوهش را به آن‌ها آموزش دهيم و از کساني که در حوزه مسائل پژوهشي، توفيقاتي کسب مي‌کنند، تقدير و تجليل کنيم تا بتوانيم به اين وسيله تشيّع را در دنيا ترويج کنيم.
من عقيده‌ام اين است که مسير آينده جشنواره علّامه حلّي(ره) بسيار آينده روشني است و اين جشنواره يکي از کارهاي بسيار خوب شوراي مديريّت حوزه‌هاي علميه کشور است. اين جشنواره بايد به سمت تخصصي شدن پيش رود. تخصّصي شدن موضوعات جشنواره علّامه حلّي(ره) منافع و برکات بسياري دارد. موضوع‌شناسي، يکي از ملزومات تخصصي شدن جشنواره علامه حلي(ره) است.
توصيّه جناب‌عالي براي بالا بردن سطح کيفي و کمّي تحقيقات حوزوي چيست؟
اميدوارم که آقايان، دقّت و عنايت بيشتري داشته باشند و پژوهشگران خوب حوزه را تشويق و حمايت کنند و به کار گيرند تا توليدات پژوهشي حوزه رشد کند؛ اين افتخار حوزه‌هاي علميّه است و اگر ما در حوزه‌هاي علميّه اين بال ارزشمند علمي را يعني پژوهش را ارج بنهيم، قطعاً مي‌توانيم در توليد علم و دانش توفيق پيدا کنيم.
تديّن و اعتقاد طلبه‌هاي ما يکي از مهم‌ترين امتيازات حوزه است. چون طلاب حوزه‌هاي علميه، تحقيقات را با جنبه الهي و معنويّت انجام مي‌دهند، قطعاً موفّق خواهند بود و اين بُعد با برنامه‌ريزي بايد تقويت گردد. انتظار از طلبه‌ها اين است که همان‌طور که به آموزش اهميّت مي‌دهند، به پژوهش هم اهميت دهند. انتظار ما اين است که معاونين پژوهش بيايند در بين طلبه‌ها و استعداد آن‌ها را شکوفا کنند.
حوزه‌ها مي‌توانند پژوهشگراني در حدّ و اندازه صاحب جواهر تربيت کنند. مرحوم پدرم نقل مي‌کرد که: «رفته بوديم الازهر در قاهره و چند جلد «جواهر الکلام» را برده بودم و من توضيح دادم که جواهرالکلام، يک دوره کامل، از اوّل تا آخر فقه است، رييس الازهر باور نمي‌کرد که اين مجموعه عظيم، کار يک نفر باشد».