تمایز مشهور دیوید هیوم میان «هست» و «باید» و این‌که نمی‌توان هست‌ها را بر بایدها استوار ساخت و استنتاج اخلاقیات از واقعیات، امری نادرست است، موجب شد تا کاروان علم به سوی دست‌یابی به معیاری مناسب برای روش تحقیق، فارغ از داوری‌های ارزشی پیرامون آن، سوق داده شود که در نتیجه آن، پژوهش، عملی تکنیکی و فنّی معرفی گردید. اما امروزه، و با سست شدن ریشه‌های تمایز دانش/ارزش و به چالش کشیده شدن آن توسط برخی از فیلسوفان1، و نیز تحقیقات غیراخلاقی صورت‌گرفته در سده بیستم، لزوم بررسی مسائل اخلاقی در فرآیند پژوهش و توجّه بیشتر به مقوله اخلاق پژوهش، بیش از پیش احساس می‌شود. مقصود از اخلاق پژوهش، ضوابطی است که پژوهشگران ملزم به رعایت آن‌ها در تمامی مراحل فرآیند تحقیق هستند و پژوهش، امری بیش از یک متدولوژی است. به تعبیر رویس اَی. سینگلتون، ما در روش تحقیق، عموماً استفاده از «تکنیک» درست را آموخته‌ایم، اما افزون بر آن، باید استفاده درست از این تکنیک را نیز بیاموزیم.2
در حین جنگ جهانی دوم، دانشمندان دولت آلمان برای دست‌یابی به پاسخ این سؤال که سربازان آلمانی تا چه میزان، توان تحمّل سرمای سخت منطقه سیبری را دارند، اسیران جنگی خود را در معرض سرمای سخت و طاقت‌فرسایی قرار دادند که به مرگ و معلولیت برخی از نمونههای آزمایشی ایشان انجامید. نتایج به دست آمده، با توجّه به روش تحقیق که از شیوه آزمایشگاهی، نمونههای واقعی متعدّد و مناسب و در شرایط واقعی استفاده شده بود، درست و معتبر بودند، اما این سؤال مطرح شده که اصلاً آیا چنین تحقیقی ارزش علمی دارد؟ همچنین دولت آمریکا در سال 1932، و در آزمایشی با عنوان «پژوهشی تاسکجی درباره سفلیس درمان‌نشده در مردان سیاه»، عامداً 600 آمریکایی آفریقایی‌تبارِ مبتلا به بیماری سفلیس را درمان نکرد که این مسئله بعدها موجبات عذرخواهی بیل کلینتون، رئیس‌جمهوری اسبق این کشور را فراهم آورد.3 این قبیل پژوهش‌های غیراخلاقی، این سؤال را به اذهان همگان متبادر ساخت که به راستی ساحت یا ساحات پژوهش کدام‌اند و قلمرو آن تا کجا می‌تواند امتداد یابد؟ مسئولیت پژوهشگر در قبال سوژه‌های آزمایشی چیست و آن‌ها چه حق و حقوقی دارند؟ این قبیل موارد، موجب تدوین اصولی برای رعایت حقوق سوژه‌های انسانی؛ مانند کدِ اخلاقی نورمبرگ، بیانیه هلسینکی و بیانیه چهاراصل توماس بیچم و جمیز چایلدرس شد. نکته اساسی که این بیانیه‌ها، همگی یک‌صدا بر آن تأکید می‌ورزیدند، این بود که پژوهش نباید بر سلامت جسمی و روانی آزمایش‌شوندگان پیشی بگیرد و این‌که اساساً پژوهش باید در خدمت انسان قرار گیرد، نه انسان در خدمت پژوهش.
اخلاق پژوهش را عموماً از حیث «اخلاق معطوف به پژوهشگر»، «اخلاق معطوف به آزمایش‌شوندگان» و «اخلاق معطوف به انتشار دستاوردهای پژوهشی» مورد بررسی قرار می‌دهند و در این مجال، تنها به تبیین اخلاق معطوف به پژوهشگر و چالش‌های پیش‌روی آن مانند امانت داری در استفاده از یافته‌‌های دیگران، استفاده صحیح از نتایج تحقیق، رفتار درست با آزمایش‌شوندگان، عدم دستکاری در داده‌ها و نتایج تحقیق و... خواهیم پرداخت.
پژوهشگر باید در استفاده مستقیم یا غیرمستقیم از نوشته‌ها و نقل‌قول‌های دیگران، نوشته‌های پیشین خود و مسائلی از این قبیل، امانت را رعایت دارد؛ چه در غیر این صورت، به سرقت علمی یا «پلاگیاریسم» متهم خواهد شد. سرقت علمی را به‌طور کل، استفاده از آثار فکری دیگران بدون ارجاع مناسب به صاحب اصلی محتوا می‌دانند. به تعبیر رابرت مرتون، سرقت ادبی و دیگر اَشکال رفتارهای انحرافی پیرامون آن، غالباً به جهت پُر کردن فاصله بین آن‌چه که محقّق هست و آن‌چه که می‌خواهد باشد، صورت می‌گیرد.4 پژوهشگر در فرآیند پژوهش، ملزم به رعایت هشت اصل می‌باشد: اصل حرفه‌ای بودن در پژوهش، اصل امانت‌داری، اصل راز‌داری، قضاوت مستدل، اصل رهیافت نقّادانه، اصل نقدپذیری، اصل کثرت‌گرایی روش‌شناختی و اصل رعایت حریم شخصی افراد.5
تحقیق بر روی سوژه‌های انسانی باید با توجّه به اصولی از قبیل رضایت آگاهانه افراد، حفظ حریم خصوصی، ناشناسی، محرمانگی و آسیب‌نرساندن به ایشان باشد.6 سوءاستفاده از سوژه‌های انسانی، که در قرن بیستم شاهد آن بودیم و به دو مورد آن در بالا اشاره کردیم، غالباً در شاخه پزشکی به وقوع می‌پیوست که تحقیقات غیراخلاقی؛ از قبیل تزریق سلول‌های سرطانی کبد به بیماران، بدون رضایت و آگاهی ایشان، تزریق محلول رادیواکتیویته به زنان باردار، مبتلا ساختن دسته‌ای از کودکان عقب‌مانده ذهنی به ویرویس هپاتیت و...، نمونههای برجسته چنین مواردی هستند. البته در رشته‌های علوم انسانی؛ مانند روان‌شناسی و جامعه‌شناسی، نیز مواردی از این دست مشاهده می‌شود که نمونههای مشهور آن، آزمایش معروف «استانلی میلگرام» و نیز آزمایش «زندان استنفورد» است که نمونه اخیر تحت سرپرستی دکتر فیلیپ زیمباردو انجام شد، اما تنها پس از شش روز از اجرای آن و به سبب ترسِ از کنترل خارج شدن وضعیت، متوقّف گردید.
در زمینه سوءاستفاده از دستاوردهای تحقیق، پژوهشگر باید آگاه و به‌هوش باشد که دستاوردهای پژوهشی‌اش در جهت کاربرد زور و اِعمال خشونت بر علیه مردم و دولت‌ها قرار نگیرد. نظیر چنین مواردی را می‌توان در احساس ندامت دانشمندانی؛ مانند انیشتین و رابرت اوینهایمر از شرکت در پروژه ساخت بمب اتم و نیز جامعه‌شناسانی که در «پروژه کملوت» و بررسی عوامل شوروش در کره زمین حضور داشتند، مشاهده کرد.
محقق باید جرأت مواجه شدن با واقعیت، و بازنگری در فرضیه خود را داشته باشد و بپذیرد که هیچ نظریه غیرقابل انتقادی در عالم وجود ندارد. به بیانی، محقق باید نگاهی ابطال‌پذیرانه به مقوله تحقیق اتخاذ کند؛ نگاهی که او را از هر گونه مقاومتی در برابر حدس‌ها و کوشش‌هایی که در راستای ابطال نظریه او صورت خواهد گرفت، بازدارد. گاه محقق به سبب تعصب به فرضیه خود، شواهد نقیض پیش روی نظریه خود را، حال سهواً یا عمداً، نادیده می‌انگارد. نمونه مشهور چنین کاری، تحقیق سیرل بارت، روان‌شناس سرشناس و برجسته انگلیسی، درباره ضریب هوشی دوقلوهایی‌ست که با هم بزرگ شده‌اند و این‌که تأثیر عوامل موروثی، بیشتر از عوامل محیطی است. پس از مرگ وی، محققین متوجّه شدند که ضریب همبستگی در سه تحقیق بارت در سال‌های 1955 (21 جفت دوقلو)، 1958(30 جفت دوقلو) و 1966 (53 جفت دوقلو) همگی 771/0 بوده است؛ در حالی که به زعم ایشان، رسیدن به همبستگیِ کاملاً یکسان بر اساس رشته‌ای از اطلاعات مختلف، تقریباً غیرممکن است.7
حاصل آن‌که پژوهش کارآمد و مفید، پژوهشی است که به هر دو سویه، روش علمی و اخلاق علمی، توجّه کافی و وافر داشته باشد و خود نیک به این نکته التفات داشته باشد که گسست علم از اخلاق، ضربه‌های سهمگینی را بر پیکره مردمان روزگار وارد کرده است؛ چه این‌که علمِ بی‌اعتنا به اخلاق، کور است و اخلاقِ بی‌اعتنا به علم، بی‌محتوا.
پی‌نوشت
1. ببینید: هیلاری پاتنم، دوگانگی واقعیت و ارزش، ترجمه فریدون فاطمی، تهران: نشر مرکز. 1390؛ جان. آر. سرل. فلسفه تحلیلی. در نگرش‌های نوین در فلسفه. ترجمه محمد سعیدی مهر. قم: انتشارات طه و دانشگاه قم. 1380.
2. به نقل از سید حسن اسلامی، نوشتن در جزایر پراکنده؛ جستارهایی در اخلاق پژوهش. قم: کانون نویسندگان قم. 1390: 27.
3. پیشین، 35-27.
4. نرگس خالقی، اخلاق پژوهش در حوزه علوم اجتماعی. فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، سال سوم، شماره 1 و 2. 1387: 89.
5. احدفرامرز قراملکی، خاستگاه اخلاق پژوهش، آینه میراث، دوره جدید، شماره 27، زمستان 1383.
6. پیشین، 84.
7. به نقل از سید حسن اسلامی، نوشتن در جزایر پراکنده؛ جستارهایی در اخلاق پژوهش. قم: کانون نویسندگان قم. 1390: 32.
