ديدگاه حضرت‌عالي در خصوص پژوهش و تحقيق چيست؟

تحقيق، پيگيري، ريشه‌يابي و رسيدن به حقيقت هر شيء با ديدن زواياي آن است. محقق بايد هم عالم باشد و هم متتبّع باشد و هم بايد حول موضوعات علمي که در مورد آن، تتبع کرده است، توان ارزيابي داشته باشد و نظر بدهد؛ اين مي‌شود تحقيق. پژوهش، تأمّل دقيق در موضوعات و داشتن ديد جامع و فراگير نسبت به اطراف موضوع و شناسايي احکام آن است.

 شما پژوهش را تا چه اندازه براي اساتيد و فضلاي طلاب حوزه علميه، لازم و ضروري مي‌دانيد؟  

من احتمال مي‌دهم که اين آيه کريمه «وَ مَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنفِرُواْ كَافَّةً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ» (توبه:122)، مربوط به تحقيق و پژوهش باشد. تفقّه يعني فهم درست و عميق. اين فقه که فهم عميق است، براي محقق است. بنابراين، محقق به معناي واقعي يعني فقيه در موضوعات و اگر کسي محقق نباشد، فهم درست در دين، با ابعاد مختلف آن را به دست نياورده است. چنين شخصي روحيه تحقيق پيدا نکرده است. در پي فهم درست و عميق نرفته است تا مطالب را درست هضم کند، بررسي کند و خود به ابعاد مختلف قضايا برسد؛ رسيدن به کنه مقالات، کار محقق است. برخي افراد، مدرّس خوبي هستند و مطالب يک کتاب را از روي عبارات، خوب مي فهمند، اما محقق نيستند.

 لطفاً برخي از موضوعاتي را که از اولويت پژوهشي برخوردار هستند، معرفي نماييد؟

مقام معظم رهبري(دام‌ظلّه‌العالي) ‌در هر سخنراني، يک سوژه‌اي را مطرح مي‌کنند. عناويني که ايشان در هر سال مشخّص مي‌کنند، در واقع خط دادن و محور مشخّص کردن براي جامعه‌ اسلامي است. اگر باور داريم که دين ما، دين خداست و براي تأمين نيازهاي زندگي دنيوي و اخروي آمده است و به وسعت زندگي انسان‌ها، احکام و قوانين وجود دارد، بايد ببينيم امروزه کدام موارد دين، بيشتر مورد نياز بشر است و در خصوص آن‌ها، کاري صورت نگرفته است. امروزه در مسائل فرهنگي، اين هجومي را که دنياي غرب و دنياي مادي‌گري و شيطنت، به اساس اديان الهي، توحيد، قرآن، معنويت، اخلاق و انضباط ديني دارد، بايد موضوع‌يابي کرد. بايد اساس تفکّر مادي را بررسي کرد و دريافت که آن‌ها از کجا شروع کرده‌اند و فعلاً کدام يکي از اين هجمه‌ها پُرمخاطره است. موضوع‌شناسي خود يک کار تحقيقي است. ابتدا‌ بايد موضوعاتي را که در اخلاق، اسلام،‌ سياست و اقتصاد وجود دارد، شناسايي کرد و سپس به موضوعاتي که روي آن‌ها کار نشده است، پرداخت. راجع به نماز و طهارت و نجاست به اندازه کافي در قرون متمادي کار شده است، اما بر روي حکومت و شئون حکومتي و لوازم حکومتي، در مسائل مديريتي، در مسائل اقتصاد و بانکداري، در خصوص بانک، ظاهراً کارهايي صورت گرفته است، اما اين کارها عمدتاً چندان عميق نيستند. هم‌چنين در حوزه علوم‌انساني که مقام معظم رهبري(دام‌ظلّه‌العالي) چند بار تذکّر داده‌اند، ما نياز به کارهاي جدّي داريم. در حقوق هم همين‌طور است؛ در مسائل قضايي هم همين‌طور است. اين‌ها مسائلي هستند که اگر امروز پياده شوند، احياي دين صورت مي‌گيرد و فقدان آن يا ابتلاي به التقاط است، يا تحجّر است و يا مبتلا شدن به مسائلي مانند سکولاريسم است. موضوعات ديني و اساساً دين براي زندگي است و براي زندگي اسلام، چارچوب و مطلب دارد که اين‌ها کار نشده و مورد استفاده قرار نگرفته است.

 شما نسبت ميان استاد و پژوهش را چگونه ارزيابي مي‌فرماييد؟

يکي از لوازمي که به نظر مي‌رسد در حوزه علميه، بسيار اهميت دارد، اين است که ما بايد در مدارس، استاد پژوهش داشته باشيم تا طلبه را در بدو ورود با حقيقت پژوهش و نحوه کار پژوهشي آشنا کند. طلبه در بدو ورود بداند هنگامي که مي‌خواهد در مسئله‌اي وارد شود، محقّقانه صاحب‌نظر شود و از آن‌جا عبور کند. البته اين کار، تنها با استاد پژوهش، عملي نيست، بلکه اساتيد هم بايد، هم استاد ببينند، هم موضوع‌شناس شوند و هم با طلبه‌هاي خودشان کار پژوهشي کنند. از اين طريق، طلبه درمي‌يابد که پژوهش، ضروري است و مي‌تواند ارائه نظر کند و ابتکار داشته باشد. طلبه هم قدرت تعقّل را در خود مي‌ببيند و هم تشويق به کار پژوهشي مي‌شود. در تحقيق گاهي طلبه مي‌خواهد پرواز کند، اما استاد آمادگي آن را ندارد و در کارهاي عادّي خود رسوب کرده است.

 يکي از محورهايي که جشنواره علامه شعراني براي آن تشکيل شده است، اين است که تا اساتيد، اهل نوشتن و پژوهش نشوند، نمي‌توان انتظاري از طلبه‌ها داشت حضرت‌عالي برگزاري جشنوارهاي علمي را در سطح حوزه علميه تا چه ميزان براي رشد پژوهش در ميان حوزويان مؤثّر مي‌دانيد؟

اين کليد زدن کار و آغاز بيداري پژوهشي است. ما در اين مسير، ميدان مسابقه براي دانشمندان و انديشمندان آينده خودمان داريم؛ آن‌ها را در جبهه‌اي وارد مي‌کنيم تا خط‌شکن باشند و ممتاز شوند و پيروزي به دست آورند؛ اين خود يک فرهنگ‌سازي است؛ يعني طرح اين قضيه و برگزاري جشنواره، معرفي ممتازها، اين‌ها فرهنگ‌سازي است. خلاصه، اين جشنواره، مَطلع خوبي است.

 با توجّه به اين‌که جشنواره امسال، نخستين دوره از جشنواره علامه شعراني(ره) در استان تهران است، حضرت‌عالي چه توصيه‌اي براي رشد کمّي و کيفي اين جشنواره داريد؟

به نظر مي‌رسد که بسياري از اساتيد ما به همان سبک متداول حوزه‌ها خو کرده‌اند و بعضي از آن‌ها علي‌رغم داشتن استعداد بالا، توجّه ندارند که چه موضوعاتي امروز تعطيل شده است و چه مسائلي مهم است. من معتقدم که بهتر است برگزارکنندگان اين جشنواره، موضوعات مهم را اعلام کنند. بعضي‌ها بسيار زحمت مي‌کشند و روي مسائلي کار مي‌کنند که يا کار زياد روي آن‌ها صورت گرفته است و يا اگر هم کار نشده است، ارزش وقت گذاشتن ندارند. استاد و پژوهشگر، اين ذوق را دارد که در اوقات خود فکر کند و به مسائل بي‌فائده نپردازد. بايد استاد راهنمايي که کار او مشاوره است و در مسائل، طيّ طريق کرده است، در هر منطقه‌اي وجود داشته باشد و استادان به مشورت با او بپردازند. همچنين موضوعاتِ کار نشده اعلام شود که هر کس با ذوق و سليقه خود، موضوعات را انتخاب کند. کتابخانه‌هايي که کتاب‌هاي مورد نظر را نسبت به موضوعات مشخص شده دارند، معرفي شوند و در اختيار قرار داده شوند. همچنين آموزش‌هاي رايانه‌اي ارائه شود و پژوهشگران به کتابخانه‌ها متّصل شوند. بايد امکانات لازم را فراهم کرد؛ چرا که شما مي‌خواهيد مولّد باشيد و قصد توليد داريد. کساني که دنبال توليد هستند، بايد سرمايه و سبک استفاده از سرمايه را هم در برنامه‌ريزي خود در نظر داشته باشند. اگر مي‌شد، همايش‌هايي برگزار مي‌شد و اساتيد فن در اين جهت، هم اهميت قضيه و هم سبک تحقيق را در حدّ اساتيد، به‌طور فشرده بيان مي‌کردند. موضوعات هم بيان مي‌شد و داوطلبان با توجّه به مذاق خود، موضوعات را انتخاب مي‌کردند.

 در پايان اگر توصيه‌اي به اساتيد و طلاب اهل قلم جهت بهينه‌سازي روند پژوهش در مسير حرکت علمي آن‌ها داريد، بفرمايد.

در قرآن کريم، خداوند منّان به قلم و حاصل قلم، قسم ياد کرده است: «ن وَ الْقَلَمِ وَ مَا يَسْطُرُونَ» (قلم:1). خداوند وقتي قسم ياد مي‌کند، در واقع مطالبه حق تعالي است و قصد بيان اهميت مسئله را دارد. خداوند تعليم خود را نسبت به نبي اکرم(ص) به وسيله قلم مطرح مي‌کند: «الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ» (علق:4). اين آيات پيام دارد. کساني که پيرو پيامبر اکرم(ص) هستند و تربيت شده قرآن هستند، بايد قلم به دست شوند. در حديث شريف آمده است که «الجهادُ جهادانِ: جهادٌ بِالبَيانِ وَ جهادٌ بِالبَنانِ»؛ رسماً‌ در اين‌جا، اين دو اسلحه را ابزار مجاهد نام برده است.

بنابراين امروز جنگ فرهنگي، حسّاس‌ترينِ جنگ‌ها است و مخاطره عظيمي براي جهان اسلام و براي نسل جوان ايجاد مي‌کند. در اينجا علامه حلّي مي‌خواهيم، علامه طباطبايي مي‌خواهيم، علامه مطهري مي‌خواهيم، که هم در بُعد پاسخ‌گويي و هم هجمه به اين‌ها، فعّال باشند. روي اين، کار نشده است. کساني که ذوق نويسندگي دارند، ولي مهارت لازم را کسب نکرده‌اند، براي اين‌ها واجب کفايي است که در صحنه حاضر باشند. مي‌توان گفت که يک ضرورت الهي است که از دين دفاع کنند؛ از آئين الهي، ‌از حريم اعتقادات، از اين فقه مظلوم، از اين نظام مظلومي که امام(ره)، ايجاد کردند، دفاع کنند. مقام معظم رهبري(دام‌ظلّه‌العالي) براي اولين بار بود که فرمودند: اگر اسلام، حداقلّي شود، همان چيزي است که دشمنان ما مي‌خواهند. اگر بخواهيم اسلامِ جامع، بنا شود، اين کار حوزه است و ما نمي‌توانيم از دولت مطالبه کنيم. بايد مراجع تقليد، مدرّسين و به‌خصوص مدرّسيني که در متن حوزه‌ها، توليد فکر مي‌کنند و طلبه مي‌سازند، تلاش کنند. هر مدرّس در حوزه درسي خود مي‌تواند به دروس و طلبه‌ها جهت بدهد و مسير آن‌ها را روشن کند و حسّاسيت دين و خواست الهي، مطالبات اولياء و انتظارات امام زمان(عج) را برآورده کند. اين دين همه جهان را اداره مي‌کند و منتظران بايد مقدّمات ظهور را فراهم کنند تا حضرت بيايد و اين جهان را اداره کند. اميدوارم بشارت‌هاي بيشتري از شما بشنويم.