در اواخر قرن سوم هجری شیوه ای در میان دانشمندان اسلامی ظهور کرد که آن را «فن امالی» نامیدند. امالی جمع املا می باشد. امالی نویسی بدان نحو بود که یکی از اساتید و دانشمندان بزرگ در مجلس درس خویش، مطالبی را ایراد می نمود و دیگران سخنان او را نوشته و جمع آوری می کردند تا آنکه در نهایت، به صورت کتابی درمی آمد. این کتاب را «امالی» می خواندند. همچنین از آنجا که استاد در برخی مجالس تدریس، درس ها را از حفظ یا از روی کتاب خود برای شاگردان بیان می نمود، به آن «المجالس» و «عرض المجالس» هم گفته می شود.
امالی معمولاً موضوعات بسیار متنوعی را دربرمی گیرد که از آن میان، داستان های معتبر تاریخی، معانی اخبار، تفسیر و تأویل آیات قرآنی، نکات ادبی و... را می توان نام برد. از نظر قوّت اعتبار، امالی مانند اصل است و احتمال آنکه در آن سهو و نسیان و یا اشتباهی رخ دهد، بسیار اندک می باشد. اولین کتاب امالی در تاریخ اسلام، منسوب به پیامبر اکرم (ع) است که آن را بر حضرت علی (ع) املاء فرمود که بخش هایی از آن به نقل از امام جعفر صادق (ع) و توسط شیخ صدوق (ره) به دست ما رسیده است. به هر حال نسخه اصلی این کتاب در اختیار امام زمان fمی باشد.
از فقهای بزرگ شیعه، آثار گران بهایی به این شکل به یادگار مانده است. در کتب تراجم، بیش از 30 کتاب با عنوان «امالی» ذکر شده که برخی از آن ها عبارتند از: 1- شیخ صدوق، 2- شیخ مفید، 3- شیخ طوسی، 4- سیدمرتضی علم الهدی، 5- شیخ ابراهیم بن سلیمان قطیفی، 6- ابوعبدالله نیشابوری، 7- شیخ ابوبکر احمد بن حسین بن احمد خزاعی، 8- شریف ابومحمد ناصر کبیر اطروش.
کتاب «امالی صدوق»، املای شیخ صدوق ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی است. این کتاب از جلسه های متعددی که شیخ صدوق، هفته ای دو روز، در روزهای سه شنبه و جمعه از 18 رجب سال 367 هجری تا روز 11 شعبان سال 368 هجری در مشهد مقدس املاء فرموده و شاگردان ایشان نوشته اند، تشکیل شده است. متن این کتاب، همان متن احادیث می باشد که با سلسله سند آورده شده است. در این کتاب، تبحر شیخ بزرگوار، صدوق در جمع و حفظ احادیث فریقین شیعه و سنی به خوبی آشکار است. شیخ صدوق از هفتاد و یک استاد شیعه و سنی استفاده حدیث کرده و روایات آن ها را با سلسله سندها در کتاب خصال خود آورده است. این اساتید در اقصا نقاط جامعه اسلامی آن روز، از ماوراءالنهر تا بغداد، صاحب سند حدیث بوده اند که شیخ صدوق در مسافرت های پر مشقت خود، با همت خستگی ناپذیری از محضر آن ها استفاده کرده و روایات آن ها را جمع نموده است.
موضوعات مختلفی در این کتاب مورد بحث واقع شده که اکثر آن ها جنبه اخلاقی و تاریخی و نقل فضائل خاندان پیامبر اکرم (ع) را دارند. اخبار اخلاقی نقل شده توسط غیر شیعیان با ملاحظه متن آن، به حکم عقل سلیم تأیید می شود و اخبار فضائل خاندان پیامبر (ع) از زبان مخالفان، مقرون به قرینه قطعیه است؛ زیرا روات آن ها دلیلی برای جعل حدیث نداشته اند؛ لذا شیخ در این دو موضوع، اخبار بسیاری از راویان مخالف مذهب را نقل کرده است. ثواب روزه در ماه های ذی الحجه، رجب، شعبان و رمضان، ارزش خواب و رویای مؤمن، مقتل امام حسین (ع)، مستحبات نماز و احکام و شرایع، از دیگر مباحثی است که در این کتاب مطرح شده است.در برخی از روایات این کتاب، مضامین به ظاهر ضعیف و مورد اعتراض وجود دارد که در بیان آن می توان گفت: بسیاری از این روایات، متشابه است و حاوی مطالبی نامحسوس و راجع به امور آینده و وقایع آخرت می باشد؛ همچنان که در خود آیات قرآن کریم، آیات محکم و متشابه وجود دارد و درک مقاصد تفصیلی آن ها منظور است، نه لفظ آن ها و دستور این است که آن را به خود ائمه (ع) برگردانیم. بیان این گونه روایات گاهی هم برای آزمایش و امتحان مقام ایمان پیروان بوده است.
با اندکی تصرف، به نقل از کتابنامه نرم افزار جامع الأحادیث
اشاره
«امالی» اصطلاحی است در فرهنگ اسلامی به ویژه در حوزه حدیث، فقه و ادب عرب و عنوانی است برای بعضی کتابها که مطالب آن کتاب به شیوه خاصی که از سخنان استادی شنیده شده، گردآوری و مکتوب توسط مستمعان می شود. به این صورت که مطالب را استاد یا شیخ روایت، در مجلس های جداگانه می گوید و املا می کند و شاگردان می نویسند و سپس نوشته را بر همان استاد عرضه می کنند. در پایان، مجموع مطالب دیکته شده در کتابی جمع آوری و نام آن را «مجالس» یا «امالی» می گذارند. امالی شیخ صدوق، کتابی پرمحتوا و ذی قیمت و عربی است و بنام «مجالس» نیز نامیده می شود. نویسنده آن، ابوجعفر محمد معروف به «ابن بابویه» و «شیخ صدوق» است.