چکیده:
ده سال از هجرت پیامبر گرامی اسلام گذشته بود كه عازم حج شد در این سفر جمعی از صحابه او را همراهی می كردند پیامبر بعد از اتمام حج پیامی مهم از ناحیه حق تعالی را ابلاغ فرمود و علی علیه السلام را به عنوان جانشین و ولی منصوب كرد. اولین كسانی كه بیعت كردند ابوبكر و عمر بودند حدیث غدیر را 110 تن از بزرگان صحابه نقل نموده​اند
حدیث غدیر با سندهای بسیار در کتب مورداعتماداهل سنت آمده و تواتر لفظی و معنوی آن ثابت شده است .
بعد از شهادت رسول خدا، کسانی که خواستندجریان انحرافی سقیفه وغصب حکومت راتوسط خلفا توجیه کنندچون نتوانستند تواتر لفظی و معنوی حدیث غدیر را خدشه دار سازند در معنای كلمه(مولی) شبهه نمودند و آن را به معنای محبت و دوستی گرفتند در این مقاله به نقدوبررسی شبهات در این زمینه می‌پردازیم.

كلید واژه:
غدیر –امیرالمومنین– ولی– تواتر– حجه الوداع.

مقدمه:
ده سال از هجرت می گذشت که رسول مکرم اسلام a عزم سفر حج نموده و همگان را مطلع می سازد. گروه زیادی به مدینه آمدند تا در مناسک حج از او پیروی کنند. شنبه، پنج یا شش شب از ماه ذی القعده باقی مانده بود با پای پیاده، با غسل و تدهین، با لباس احرام از مدینه خارج می شود. تمامی اهل بیت و مهاجرین و انصار و چه بسیار از قبایل عرب و دیگر اقشار مردم، با او به راه می افتد شیوع بیماری حصبه یا آبله، توفیق همراهی را از بسیاری سلب کرده بود، با این وجود جمعیت همراه را بیش از صد هزار ذکر کرده اند. 1هنگامه حج بر این سیل جمعیت، افزوده می شود اهالی مکه و نیز جمعیتی از یمن که در معیت علی ابن ابیطالب(ع)و ابوموسی اشعری آمده بودند به آنان می پیوندند. پیامبر (ص) مناسک حج را به پایان رسانده و با همان جمعیت انبوه، راهی مدینه می شود در میانه راه منطقه ای به نام "جحفه" قرارداردکه راههای مدینه، مصروعراق ازآنجامنشعب، وبرکه‌ای به نام«غدیرخم»درنزدیکی آن است.
برکه غدیر
پنج شنبه، هجدهم ذی الحجه الحرام زمانی که به این برکه می رسند، جبرئیل امین آیه ای از پروردگار متعال بر پیامبر نازل می کند :
یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک 2 ای پیامبر؛آنچه ازجانب پروردگارت برتونازل شده است کاملابه مردم رسان. فرمان میدهدکه بایدعلی ابن ابیطالب(ع) رابایدبه عنوان علم هدایت وپرچم دین برافراشته واطاعت و ولایت او را بر همگان ابلاغ نماید. رسول گرامی (ص) دستور می‌فرماید : آنها که جلو رفته اید، بازگردید و آنان که می رسند توقف نمایند. روز تابستانی بسیار گرمی بود. مردها قسمتی از عبایشان را بر سر و قسمتی را از شدت حرارت زمین، زیر پایشان گذاشته بودند، و با انداختن جامه ای بر روی یکی از درختان برای رسول خدا (ص) سایبانی ساخته بودند. وقت نماز ظهر می رسد، پیامبر به سمت جایگاه رفته ، با مردم نماز می گذارد.
خطبه و ابلاغ وحی
پیامبرa پس از نماز، در میان مردم، بر منبری از زین شتران ایستاده و با صدایی بلند خطبه​اش را به گوش همگان می​رساند، بعد از حمد و ثنای خداوند فرمود : ای مردم، خداوند لطیف و خبیر به من خبر داد : عمر هر پیغمبری، برابر نیمی از عمر پیامبر پیش از خود، است و نزدیک است که من دعوت حق را اجابت نمایم. من مسئولیتی دارم و شما به نوبه خود مسئولید. چه می​گویید؟ و مردم می​گویند : شهادت می دهیم که ابلاغ دین نموده و نصیحتمان کردی، و در این راه تلاش وافر نمودی، خداوند پاداش خیر به تو دهد!
می​فرماید؛ آیا شهادت نمی​دهید؟ که معبودی جز خداوند نیست و محمد (ص) بنده و رسول اوست، بهشت و جهنم او حق است، مرگ حق است و قیامت بدون تردید می​آید و او مردگان را برمی​انگیزد!
می​گویند؛ شهادت می​دهیم. می فرماید : اللهم اشهد –خداوندا شاهدباش!
سپس می​فرماید : ایها الناس الا تسمعون - ای مردم آیا نمی​شنوید ! می​گویند : می​شنویم .
می‌فرماید : من زودتر از شما به بهشت و نزد حوض کوثر می رسم و شما نیز در آینده در کنار همان حوض بر من وارد خواهید شد .مراقب باشید که پس از من با ـ ثقلین ـ آن​دو وجود گران​قدر،چگونه رفتاری خواهید داشت.
تفسیر ثقلین و معرفی علی (ع)
کسی ندا بر می آورد ای​رسول خدا؛ این دو « ثقل» و دو وجود ارزشمند چیست ؟ می​فرماید : ثقل اکبرـ کتاب خدا می​باشد؛یک​سرآن به دست خداوندعزّوجل و سردیگرآن به دست شماست؛آن​را محکم نگه​داشته تاگمراه نشوید .
ثقل اصغر- عترت و اهل بیت من است. و خداوند لطیف و خبیر به من خبر داده که ان دو تا هنگامه ورود بر من نزد حوض، از هم جدا نخواهند شد؛ من نیز از پروردگارم خواستم که آن دو چنین باشند ( هرگز از هم جدا نشوند). بر آن دو پیشی نگیرید و از آن​ها دست بر ندارید که هلاک خواهید شد.
دراین هنگام ، دست علی(ع) را گرفته تا آنجا بالا آورد که سپیدی زیر بغل هر دو نمایان شده و مردم علی(ع) را خوب می‌دیدند بعد می‌فرماید: ایها الناس من اولی الناس بالمومنین من انفسهم ؟ ای مردم ! چه کسی بر مومنین از خودشان سزاوازتر و اولویت دارد ؟ می​گویند : خداوند و رسولش بهتر می​دانند.
سپس می​فرمایند : ان الله مولای ، و انا مولی المومنین و انا اولی بهم من انفسهم ، فمن کنت مولاه فعلی مولاه. خداوند مولای من ، و من مولای مومنین هستم و برایشان از خودشان سزاواترم؛ پس هر که من مولای اویم، علی هم مولای اوست. و این جمله را سه مرتبه تکرار فرمودند، آن گاه دعا نمودند: بار خدایا : هرکه او را دوست و یاور بود، دوست و یاورش باش و هر که با او دشمنی کند، دشمنش بدار : هر کس که از روی محبت او را بزرگ داشت و بر شکوه و شوکتش افزود ، تو نیز او را از روی محبت تعظیم و تجلیل کن. و هر کس از روی بغض او را خوار و حقیر خواست، تو هم خوار و حقیرش بدار! یاری ده هر که او را یاری دهد و هر کس او را بی‌یاور گذاشت یاریش مکن و حق را دائر مدار او قرار بده . هان! که این سخن را باید حاضر به غایب برساند.
اکمال دین و اتمام نعمت
هنوز جمعیت پراکنده نشده بود که امین وحی الهی این آیه را فرود آورد : الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا 3 امروز ( بااعلان ولایت علی(ع) ) دینتان را کامل گردانیده و نعمتم را بر شما تمام نموده و راضی شدم اسلام دینتان باشد.
این‌جاست که خاتم الانبیاء(ص) می‌فرماید : الله اکبر، بر اکمال دین و اتمام نعمت و رضای پروردگار بر رسالت من و ولایت علی بعد از من.
آن گاه مردم شروع به تبریک و تهنیت گویی به امیرالمومنین(ع)می‌نماید. ابوبکر و عمر زودتر از بقیه ی صحابه به آن حضرت تبریک می گویند. و هر کدام می گوید : بخ بخ یا بن ابیطالب، اصبحت و امسیت مولای و مولی کل مومن و مومنه- احسنت و مبارک بر توای پسر ابوطالب، برای همیشه مولای من و مولای هر مرد و زن مومن شدی.
راویان حدیث غدیر
علامه امینی در الغدیر4 پس از جمع آوری اسامی 110 تن از بزرگان صحابه که حدیث غدیر را روایت نموده اند می نویسد:
به اقتضای طبیعت حال، تعداد این روایان باید چندین برابر باشد؛ زیرا اصحابی که این حدیث را شنیده و حفظ کرده اند، بیش از صد هزار بوده و به طبع، هنگام بازگشت از سفر برای دیگران هم بازگو کرده اند، چون عادت هر مسافری نقل وقایع عجیبی است که در سفر شاهد آن‌ها بوده است. در این مقاله به ذکر پنج مورد از مواردی که علامه امینی نام برده اکتفا می‌شود.
1. امیر الومنین علی ابن ابی طالب(ع) 5
2. عباس بن عبدالمطلب بن هاشم ، عموی پیامبر(ص) 6
3. عمربن خطاب7
4. عثمان بن عفان که ابن مغازلی او را به طرق خودش از جمله صد راوی حدیث شمرده است.8
5. عایشه دختر ابوبکر ، همسر پیامبرa ابن عقده از او حدیث غدیر را نقل کرده است.9
اکمال دین با ولایت علی (ع)
از آیاتی که در روز غدیر درباره امیر مومنان(ع) نازل شده، این آیه است:
الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی ...
امامیه پیوسته بر نزول این آیه پیرامون نصّ غدیر پس از بیان ولایت مولا امیرمومنان(ع)توسط رسول خدا (ص) با واژه های درر بارو روشن ، اتفاق نظر دارندو این آیه نصّی آشکار است که صحابه آن را شناختند و هر کس که خبر به او رسید، بران احتجاج کرد. بسیاری از علمای تفسیر و امامان حدیث و حافظان آثار از اهل سنت در این مطلب با امامیه همراهند به عنوان نمونه؛
الف : حافظ ابوجعفر محمد بن جریر طبری به سند خود از زیدبن ارقم، نزول آیه اکمال در روز غدیر خم درباره امیر مومنان را روایت کرده است.
ب: حافظ ابن مردویه اصفهانی از طریق ابوهارون عبدی از ابو سعید خدری روایت کرده است؛ این آیه در روز غدیر خم بر رسول خدا(ص) نازل شده است، آنگاه به علی فرمود: من کنت مولاه فعلی مولاه.
سپس آن را از ابوهریره روایت کرده و در آن آمده ؛ آن روز، دوازدهم ذی الحجه بوده است؛ یعنی هنگام بازگشت حضرت از حجه الوداع.10
عذاب برای منکرولایت
از جمله آیاتی که پس از نصّ غدیر نازل شده این آیه از سوره معارج است سأل سائل بعذاب واقع، للکافرین لیس له دافع11 تقاضاکننده ای،تقاضای عذابی کردکه واقع شد! این عذاب مخصوص کافران است وهیچ‌کس نمیتواندآنرادفع کند. شیعه به نزول این آیه درباره امیرمومنان(ع)باورداردودرتفاسیروکتب حدیث برای گروه زیادی ازاهل سنت به اثبات رسیده است. به عنوان نمونه حافظ ابوعبید هروی متوفای ( 223، 224) در کتاب تفسیر خود«غریب القرآن» روایت کرده است: وقتی رسول خدا (ص) آنچه را که می باید، تبلیغ کرد ، خبر آن در مناطق گوناگون پیچید شخصی نزد حضرت آمد و گفت: از جانب خداوند ما را به شهادت بر و حدانیت خداوند و رسالت خود و نماز، روزه و حج و زکات، فرمان دادی و ما پذیرفتیم، ولی به این کار بسنده نکردی تا اینکه بازوی پسر عمویت را گرفتی و او را بر ما برتری بخشیدی و گفتی : من کنت مولاه فعی مولاه ، آیا این گفته از تواست یا از جانب خداوند ؟ پیامبر فرمود : سوگند به خداوند یگانه که این سخن از جانب اوست آن شخص به سوی مرکب خود رفت و با خود می گفت : خدایا اگر آنچه محمد (ص) می گوید حق است، پس بر ما از آسمان سنگ ببار و یا به عذاب سخت گرفتار کن! هنوز به مرکب خود نرسیده بود که خداوند سنگی از آسمان بر سرش فروآورد و از بین پاهای او خارج شد و به هلاکت رسید و این آیه نازل شد : سال سائل بعذاب واقع.
بعد از هلاکت منکر ولایت با عذاب آسمانی، حضرت زهرا(س) نگاه معنا داری به حضرت علی(ع)نمود و فرمود : ای ابوالحسن ! آیا گمان می کنی در مخالفت غدیر این مرد تنهاست؟ علی(ع) فرمود: سوگند به خدا او پیشگام قومی است که هنوز نقاب چهره یشان فرو نیفتاده است و آن گاه که فرصت بدست آورند مخالفت خود را آشکار خواهند ساخت.12
شبهه ای بر حدیث
هرکس از رجال ثقه که این حدیث و داستان هلاکت آن شخص را بواسطه انکار ولایت، مشاهده کرده در برابر آن سر تعظیم فرود آورده است، به جز ابن تیمیه13 بنیان گذار وهابیت- در ابطال این حدیث وجوهی را بر شمرده است، ابن تیمیه از یک سو به اجماع، داستان غدیر را که در بازگشت رسول خدا (ص) از حجه الوداع رخ داده است باور دارد و از سوی دیگر ادعا می کند شخصی که نزد پیامبر(ص) آمد و تقاضای عذاب کرد در سرزمین ابطح (مکه) بوده، چون در روایت واژه –ابطح- آمده وربطی به سرزمین غدیر ندارد.
جواب: تعصب کورکورانه ابن تیمیه میان او و حقایق پرده های ظلمانی کشیده از این‌رو پنداشته که واژه «ابطح» به مکه اختصاص دارد. در حالیکه اگر به کتاب‌های حدیث و لغتنامه ها و کتابهای ویژه شناسایی اماکن و کتابهای ادبیات مراجعه می کرد متوجه می شد که نگارنده این کتاب‌ها تصریح کرده اند: واژه ابطح هر مسیر سیلی است که دارای سنگریزه و شن باشد. آنگاه در مقام اشاره به برخی مصادیق، «بطحاء مکه» را بر شمرده اند. در نتیجه به مجرای سیل ابطح یا بطحاء گفته می شود و غدیر چنین سرزمینی است، مکانی که در مسیر سیل واقع شده و سیلاب در برخی از گودال های آن جمع، و برکه ایجاد می شود.
شبهه دیگری که وارد نموده، می گوید؛ اهل علم اتفاق دارند که سوره معارج مکی است، از این رو حدود ده سال یا بیشتر قبل از واقعه غدیر نازل شده است.
جواب: قدر مسلم از اجماع یاد شده این است که مجموع سوره، مکی است، نه اینکه همه آیاتش مکی باشد و با دلیل قطعی ثابت شده که خصوص این آیه مدنی می باشد و در بسیاری از سوره های دیگر مشابه این، وجود دارد.
سند حدیث غدیر
با وجود اینکه راویان بسیاری از سندهای حدیث غدیر راویان دو کتاب «صحیح مسلم» و «صحیح بخاری» هستند چه کسی می تواند صحت آن را انکار نموده و این حدیث را که با تواتر لفظی و معنوی وارد شده است را رد نماید؟!
مرحوم علامه امینی در کتاب الغدیر نام 43 نفر از کسانی که قائل به صحت و تواتر این حدیث اند را بر شمرده است به چند مورد به اختصار اشاره می شود.
الف: حافظ ابوعیسی ترمذی پس از ذکر حدیث غدیر گفته است "هذاحدیث حسن صحیح" –این روایت،حدیثی حسن وصحیح است.14
ب: حجت الاسلام ابوحامد غزالی می نویسد: حجت(برهان و دلیل) پرده از رخ خود برداشته است، همگان بر متن حدیث از خطبه رسول خدا(ص) در روز غدیر خم اتفاق نظر دارند ایشان در بخشی از این خطبه فرمودند : «من کنت مولاه فعلی مولاه» و عمر در مقام تبریک به علی(ع) گفته است: بخٍ بخٍ- آفرین، آفرین.15
ج: حافظ ابن حجر عسقلانی می گوید: و اما حدیث "من کنت مولاه فعلی مولاه- را ترمزی و نسائی روایت کرده اند و این حدیث جداً دارای طرق فراوانی است که ابن عقده در کتابی مستقل همه آنها را گرد آورده است، برای هیچ یک از صحابه به تعداد فضائل علی ابن ابیطالب (ع) فضیلت نقل نشده است.16
معنای مولی
مولی تنها یک معنا دارد و آن «اولی به تصرف» {اولویت داشتن و سزاوارتر از دیگران بودن} است البته، بعضی ها چون در سند و دلالت حدیث غدیر نتوانستند دخالت کنند و آن را بی اعتبار سازند در معنای مولی شبهه نمودند و آن را به معنای « محبت » گرفته اند که این شبهه با دقت در قرینه های موجود، نفی می شود.
الف: آغاز حدیث؛ که پیامبر خدا(ص) می فرماید: الست اولی بکم من انفسکم- آیا من نسبت به شما از خودتان سزاوارتر نیستم؟؛ یعنی آیا بر شما ولایت مطلقه ندارم- و یا الفاظی نزدیک به آن که دلالت بر این معنا دارد. آنگاه می فرماید: فمن کنت مولاه فعلی مولاه. این مقدمه را بسیاری از علمای شیعه و اهل سنت نقل نموده اند از آن جمله؛ سبط ابن جوزی می گوید : منظور از حدیث طاعت مخصوص است بنابراین معنای مولی "اولی" می باشد و معنای حدیث این است (من نسبت به هر کس، که سزاوار تر از خود او بر او هستم، علی نیز از او بر خودش سزاوارتر است). 17
ب: سخن پیامبر اکرم(ص) در ابتدای خطبه که از مردم پرسیدند به چه چیزی شهادت می دهید؟ گفتند : شهادت به لا اله الا الله فرمود؛ پس از آن به چه؟ گفتند به این که محمد بنده و فرستاده اوست. بعد فرمود ولی شما کیست؟ گفتند خدا و رسولش مولای ما هستند در این لحظه پیامبر دست بر بازوی علی زد و آن را بلند کرد و فرمود : هرکس که خدا و پیامبرش مولای اوست همانا این علی مولای اوست. 18
قرار گرفتن ولایت در سیاق شهادت به توحید و رسالت، و آمدن آن در پی ولایت مطلقه خدای سبحان و پیامبرش، ممکن نیست. مگر این که معنای امامت ملازم با اولویت بر جان مردم باشد، علی(ع) نیز بر مومنان از خودشان سزاوارتر است.
ج: سخن پیامبر(ص) پس از پایان خطبه که فرمود : الله اکبر. {بر کامل شدن دین و اتمام نعمت و خشنودی خدا از پیام رسانی و رسالت من و ولایت علی ابن ابیطالب (ع) کدام معنی، غیر از امامتی که متمم برنامه ها و مکمل نشر دین و تثبیت کننده ی پایه های رسالت است، می تواند جانشین معنای مولی شود.
د: کلام پیامبر(ص) پس از بیان ولایت: فلیبلغ الشاهد الغائب – حاضران به غائبان این خبررابرسانند.
آیا قابل باور است که پیامبر (ص) امری از قبیل "محبت" را، که برای همه مردم به وسیله کتاب و سنت روشن می باشد و در بین آنان رائج است به آنان تکلیف کنند. تصور چنین چیزی سست و بی پایه است حتما پیامبر(ص) مسئله مهمی را در نظر داشتند که تا آن لحظه ، زمینه را برای ابلاغ آن فراهم نمی دیدند و افرادی که در آن اجتماع حضور داشتند از آن آگاه نبودند و این مسئله مهم جز امامت و جانشینی نخواهد بود و حاضران در آن اجتماع نیز از کلام پیامبر (ص) غیر از این برداشت نکردند.
نتیجه:
درروز غدیرجانشین پیامبرaازطریق وحی تعیین شد بدین جهت سزاوار بود طی مراسمی این مقام الهی اعلام شود . در این مراسم پیامبر خدا (ص) عمامه خود را بر سر مبارک علی(ع)گذاشت ، از علی (ع)روایت شده : پیامبر aدر روز غدیر خم بر سر من عمامه ای گذاشت و حنک آن را بر دوشم افکند . و آن گاه که علی(ع)را با عمامه خود ، معمم نمود به او فرمود : یا علی العمائم تیجان العرب 19 ای علی عمامه ها تاج های عرب هستند یعنی بزرگان عرب عمامه می گذارند و با این کار به اعراب فهماندند که سیادت، جانشینی و خلافت الهی بعد ایشان به علی(ع)می رسد . علی(ع)در چنین روزی رسماً بالاترین مقام ولایت و خلافت را حائز شدند.
پس این روز،گرامی ترین روزها در اسلام و بزرگترین عید دوستداران امیر مومنان(ع) است.
پی‌نوشت:
1. السیره الحلبیه ، ج 3 ص 283 .
2. سوره مائده آیه 67.
3. سوره مائده آیه 3.
4. الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب ، ج1 ص(41 –144) .
5. مسند احمد ، ج 1 ص 152 ح1313 .
6. اسنی المطالب, ج 3 ص 48.
7. الریاض النضره ، ج 2 ص 161.
8. مناقب علی بن ابیطالب A ، ص 27، ح 39 .
9. کتاب الولایه ، (ص 152).
10. تفسیر ابن کثیر ، ج 2 ص 14.
11. سوره معارج آیه 1 و 2.
12. السیره الحلبیه ، ج 3 ص 308 و 309 .
13. منهاج السنیه ، ج 4 ص 13 .
14. سنن ترمذی ، ج 2 ص 298 .
.15 سرالعالمین و کشف مافی الدارین[ نسخه خطی] ، ج 9 ص 21
16. فتح الباری ، الطبعه الأولى ،ج 7 ص 61 .
17. تذکره الخواص ، ج20 ص 32.
18. معجم الکبیر ، ج 2 ص 375 ، حدیث 2505.
19.الفردوس بماثورالخطاب، 5جلدی،ج 3 ص 78.