فصلنامه علمی تخصصی محفل شماره سیزدهم و چهاردهم معرفی کتاب خودآموز مقدمات پژوهش؛ نوشته دکتر حسن اسلامپور کریمی/حسین زحمتکش زنجانی
اشاره
«خودآموز مقدّمات پژوهش»، از جمله کتب مفیدی است که به‌تازگی منتشر شده و به‌طور مستقیم، به موضوع پژوهش و آموزش روش تحقیق می‌پردازد. این کتاب به قلم دکتر حسن اسلامپور کریمی، مدرّس حوزه و دانشگاه، نگاشته شده و به همّت سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی و مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی انتشار یافته است. هدف از تألیف و تدوین «خودآموز مقدّمات پژوهش»، بنا به اذعان ناشر، آن است که کتاب برای دانشجویان رشته‌های علوم انسانی در مقطع کارشناسی و نیز طلاب سطح یک و دو حوزه‌های علمیه، به عنوان منبع اصلی درس «روش تحقیق» محسوب گردد. دکتر اسلامپور کریمی، متولّد سال 1349 در مازندران و دانش‌آموخته حوزه‌های علمیه بابل و قم و نیز دانشگاه تهران در رشته فلسفه است که سابقه عضویت در مرکز پژوهش‌های اسلامی صداوسیمای قم و دایرهالمعارف علوم عقلی اسلامی وابسته به مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی را در کارنامه خود دارد.
کتاب «خودآموز مقدّمات پژوهش» در 6 بخش و 25 درس تدوین شده است. عناوین بخش‌های شش‌گانه آن عبارت‌اند از: 1- کلّیات؛ 2- موضوع‌شناسی، مسئله‌یابی و مسئله‌شناسی؛ 3- طرح‌نامه‌نویسی؛ 4- منبع‌شناسی، منبع‌یابی و منبع‌خوانی، 5- گردآوری و تحلیل اطلاعات؛ 6- مهارت‌های تدوین، درست‌نگاری و ویرایش. به‌علاوه، دو پیوست مفید نیز تحت عناوین روش مقاله‌نویسی و رده‌بندی منابع به روش کنگره، بدان الحاق شده که بر سودمندی کتاب افزوده است. در پیوست نخست، به تعریف، اهمیت و اقسام مقاله، فرآیند عملیاتی تهیه مقاله و نحوه تدوین ساختار آن پرداخته شده و در پیوست دوم، حروف اختصاریِ مربوط به رده‌بندی منابع؛ اعم از کتاب، مقاله و... به روش کنگره معرّفی می‌گردد.
این کتاب عمدتاً بر آن است تا ضمن پرداختن به مقوله «پژوهش» از ابتدا تا انتها، مفاهیم ذیل را مورد بحث و بررسی قرار دهد: پژوهش چیست و از کجا باید آغاز شود؟؛ اهمیت و اخلاق پژوهش؛ گونه‌شناسی و مراحل کلّی پژوهش؛ تجزیه موضوع از راه بارش پرسش‌ها؛ گونه‌شناسی، تبارشناسی و طبقه‌بندی پرسش‌ها؛ مسئله‌یابی و مسئله‌شناسی؛ چیستی طرح، بیان مسئله، تبارشناسی و تحدید دامنه پژوهش، اهمیت و اهداف آن؛ پرسش‌ها و فرضیه‌ها، پیشینه‌ها و نوآوری‌ها؛ روش و ساختارمندی پژوهش؛ منبع‌شناسی (گونه‌شناسی منابع غیرالکترونیکی)؛ منابع الکترونیکی پژوهش؛ ارزش‌گذاری و اعتبارسنجی منابع؛ منبع‌یابی برای موضوع یا مسئله پژوهش (جمع‌آوری، دسته‌بندی و تنظیم منابع)؛ منبع‌خوانی یا مهارت‌های استفاده از منابع پژوهش؛ گردآوری اطلاعات و مطالعه تجسّسی؛ فیش و فیش‌نویسی؛ اندیشه‌ورزی در متن اطلاعات، مقایسه و تفسیر معنا، تحلیل، فهم عمیق و نقد؛ روش ارجاع‌دهی و انواع آن (مهارت مستندسازی)؛ گزارش‌نویسی؛ خطاشناسی و درست‌نویسی در تدوین متن تحقیق؛ بندچینی و ویرایش پیش‌نویس؛ مقدمه‌نویسی، چکیده‌نویسی و نتیجه‌گیری؛ مدیریت روند تحقیق پایانی.
برخی از ویژگی‌های این کتاب را بر اساس آن‌چه نگارنده، خود بدان‌ها اشاره دارد، می‌توان چنین برشمرد: استفاده از زبان خطابی؛ استفاده از مثال‌های متعدّد؛ آموزش مهارت‌های تحقیق از نخستین گام تا مرحله دفاع از پایان‌نامه و پس از آن؛ آموزش و تأکید بر روش‌های مطالعه مؤثّر به منزله یک پیش‌نیاز مهم برای محقق؛ آمیختن شیوه‌های مطالعه و مهارت‌های نگارش در فرآیند تحقیق؛ پیش‌فرض نگرفتن مهارت‌های پیشین و بیان ساده مباحث؛ تجزیه و تفکیک مهارت‌ها؛ توجّه به خطاها و نارسایی‌های عینی اهالی تحقیق؛ توجّه به مهارت‌های پایه و میانی برای بارورسازی مهارت‌های پیشرفته؛ توجّه کافی به مقطع اول حوزه و دانشگاه و مهجوریت‌زدایی از مقطع کارشناسی و سطح دو حوزه؛ داشتن پرسش و فعالیت‌های عملی متنوّع در پایان هر درس؛ سعی در حفظ اخلاق پژوهش به‌طور غیرمستقیم به‌منظور تأثیر بهتر آموزه‌های اخلاقی؛ قابل استفاده بودن در تدریس؛ معرّفی و هموارسازی مسیر طبیعی برای گذر از آموزش به پژوهش؛ نشان دادن راه میان‌بُر، در درست‌نویسی و نویسندگی.
دکتر اسلامپور کریمی در بخش نخست کتاب، پس از ارائه چندین تعریف از پژوهش، در نهایت، تعریف دکتر احد فرامرز قراملکی را می‌پسندد که آن را در تحریر جدید کتاب خویش با عنوان «روش‌شناسی مطالعات دینی» ارائه کرده است و آن این‌که: «پژوهش، پردازش اطلاعات است با فرآیند نظام‌مند، متعلّق به گستره خاصّی از علوم، دارای هویت جمعی و دربردارنده نوآوری». نویسنده ضمن ستایش این تعریف می‌نویسد: «بازنویسی این تعریف به زبان ساده‌تر، این است: هرگاه با توجّه به کارهای انجام‌شده درباره موضوع موردنظر، دسته‌ای از اطلاعات لازم برای پاسخ به مسئله را به اندازه کافی پردازش کنیم و این اعمال در فرآیندی منطقی به نوآوری بینجامد، می‌توانیم اصطلاح پژوهش را درباره این اعمال به کار ببریم» (ص12).
او در ادامه، به بیان تفاوت مطالعه و تحقیق می‌پردازد و به این نکته مهم اشاره می‌کند معنای مطالعه، بسیار وسیع است و نمی‌توان تمامی گونه‌های مطالعه را تحقیق دانست. مفهوم‌شناسی روش، فن و مهارت، موضوع، مسئله، عنوان و نحوه آغاز حرکت پژوهش، از دیگر مواردی است که نگارنده در این بخش، بدان‌ها می‌پردازد. آن‌چه در ادامه این بخش، مطمح نظر نویسنده است، مسئله مهمّی است تحت عنوان «اخلاق پژوهش و اهمیت آن» که جا داشت با تفصیل بیشتری، مورد بررسی قرار گیرد. آخرین درس بخش نخست، گونه‌شناسی و مراحل کلّی تحقیق است که بر اساس آن، نه تقسیم‌بندی از پژوهش به اعتبارات مختلف ارائه می‌گردد:
1. به اعتبار هدف؛
2. به اعتبار ماهیت نتایج تحقیق؛
3. به اعتبار هدف، به توصیفی و غیرتوصیفی؛
4. به اعتبار هدف، به تطبیقی و غیرتطبیقی؛
5. به اعتبار هدف، به انتقادی یا غیرانتقادی؛
6. به اعتبار چگونگی گردآوری اطلاعات؛
7. به اعتبار مسئله؛
8. تقسیم به فردی و گروهی؛
9. تقسیم به موضوع‌محور، مسئله‌محور و متن‌محور.
البته این‌گونه نیست که نتوان در تقسیم‌بندی‌های فوق، مناقشه کرد؛ مثلاً جا دارد که از نویسنده پرسیده شود: بر چه مبنایی، پژوهش را به موضوع‌محور، مسئله‌محور و متن‌محور تقسیم نموده (تقسیم نهم)؛ حال آن‌که او خود در بازنویسی تعریف موردپسندش از پژوهش، اذعان دارد که پژوهش، پردازش اطلاعات لازم برای پاسخ دادن به مسایل علمی است که نهایتاً به نوآوری می‌انجامد. به کار بردن عبارات «پژوهش موضوع‌محور» و از آن دورتر، «پژوهش متن‌محور» که ناظر بر تصحیح نسخ خطی و آماده‌سازی آن‌ها جهت انتشار است، اساساً با مقتضای تحقیق، سازگار نیست و چنین تقسیم‌بندی‌ای از پایه، اشتباه است. هرچند نگارنده در بحث پژوهش موضوع‌محور، بر این باور است که چنین پژوهشی، محقق را برای تحقیقات مسئله‌محور آمده می‌کند و حتی هنگامی که به مسئله برخورد نیز مطلقاً باید کار عملیاتی خود را از موضوع آغاز کند؛ اما باید دانست که نهایت چیزی که در مورد کنکاش‌های علمی موضوع‌محور می‌توان گفت، آن است که چنین کنکاش‌هایی، مقدمه پژوهش محسوب گردیده و زمینه‌های لازم را برای آن فراهم می‌سازند و طبیعی است که نمی‌توان مقدمه را جزئی از فرآیند ذی‌المقدمه به شمار آورد.
بخش دوم کتاب، به‌طور خاص به بررسی موضوع، مسئله و پرسش در پژوهش می‌پردازد و اهمیت آن‌ها، مورد مطالعه دقیق و جدّی قرار می‌گیرد. بخش سوم، پیرامون روش صحیح نگارش «طرح‌نامه» که در محافل آکادمیک از آن با عنوان «پروپوزال» یاد می‌شود، سخن می‌گوید. این بخش، یکی از پرفایده‌ترین بخش‌های کتاب است که طلاب و دانشجویان را بسیار می‌تواند در امر شروع به کار نوشتن پایان‌نامه یا رساله یاری رساند. مفاهیم مهمّی؛ چون پیش‌فرض، فرضیه، پیشینه تحقیق، ابداع علمی و روش پژوهش، همگی در این بخش، تبیین می‌گردند.
دکتر اسلامپور کریمی در بخش سوم، روش‌های متعدّدی را برای پژوهش نام می‌برد؛ به‌گونه‌ای که آن‌ها را تا دوازده روش، چنین احصاء می‌نماید: کتابخانه‌ای، تجربی، اسناد و مدارکی، توصیفی، تبیینی، عقلی، نقلی، تحلیلی، عرفانی یا کشف و شهودی، تفسیری، تحلیل محتوا و تحلیل گفتمان. با این حال، جدا از این‌که می‌توان در اصل روش دانستنِ یافته‌های عرفانی یا کشف و شهودی در پژوهش، تردید کرد، به نظر می‌رسد برخی روش‌های مذکور؛ از جمله روش تفسیری و روش تحلیل محتوا نمی‌توانند قسیم سایر روش‌ها باشند و باید آن‌ها را جزء روش‌های فرعی‌تر به شمار آورده و عمدتاً در روش‌های تخصّصی تحقیق در هر یک از منظومه‌های علمی، جستجو کرد.
بخش چهارم، مربوط به منبع‌شناسی است و بخش پنجم، شیوه گردآوری و تحلیل اطلاعات را آموزش می‌دهد. در بخش چهارم، آن‌چه مورد بحث قرار می‌گیرد، انواع منبع، ارزش‌گذاری آن‌ها، منبع‌یابی، منبع‌خوانی و مهارت‌های استفاده از منابع است. در بخش پنجم نیز مطالعه تجسّسی و مطالعه انتقادی و هم‌چنین مهارت‌های فیش‌نویسی و ارجاع‌دهی به‌خوبی، توضیح داده می‌شود. نویسنده در بخش ششم به‌تفصیل، به بررسی مهارت‌های تدوین، درست‌نگاری و ویرایش می‌پردازد که خلأ آن در بسیاری از کتب روش تحقیق، به چشم می‌خورد.
در مجموع می‌توان گفت کتاب «خودآموز مقدّمات تحقیق»، به‌رغم برخی اشکالات محتوایی، به دلیل و جامعیت و احاطه بر موضوع، کتاب سودمند و پرثمری است که مطالعه آن به تمامی دانش‌پژوهان و کسانی که قصد دارند از دهلیز حوزه علمیه یا دانشگاه، قدم در عرصه تحقیق بگذارند، پیشنهاد می‌شود. این کتاب، نخستین بار در زمستان 1392، در 485 صفحه، با شمارگان 1000 نسخه و قیمت 12500 تومان منتشر گردید. کتاب به‌لحاظ طرّاحی جلد، صفحه‌آرایی و سایر موارد کیفی، چاپ مطلوبی دارد و سه ناشر معتبر، که در بخش اشاره، از آن‌ها نام برده شد، به انتشار آن همّت گماشته‌اند.
