اشاره

دکتر علی فاخر، دانشیار و عضو هیئت علمی دانشکده فنی دانشگاه تهران است. او که دارای دکترای ژئوتکنیک از دانشگاه نیوکاسل انگلستان می باشد، تاکنون کتاب ها و مقالات پژوهشی متعدّدی را منتشر نموده است. کتاب «ابزار عمومی تحقیق»، از جمله کتبی است که به شکلی موجز و گویا، به تحلیل و بررسی روش تحقیق و لوازم آن می پردازد. این کتاب که تا به حال، بارها تجدید چاپ شده است، در ابتدا جزوه درسی بود که نخستین بار در سال ۷۸ ارائه گردید و چاپ اول آن، به سال ۷۹ بازمی گردد. پس از این، به دلیل استقبال اهالی تحقیق، در چندین نوبت، تجدید چاپ شد و در برخی موارد، اصلاحاتی نیز در آن صورت گرفت. نسخه ای که در این جا معرفی می شود، مربوط به چاپ پنجم کتاب است که در سال ۹۲، با تجدیدنظر کامل نسبت به نسخه های قبلی، انتشار یافته است.

پژوهشگر، بیش از هر چیز، به آشنایی با ابزار و روش تحقیق و نیز استفاده درست از ابزار و قواعد پژوهش است. لازمه نگارش هر اثر پژوهشی، داشتن اطلاعاتی کافی از مقدمات و لوازم ضروری پژوهش می باشد که محقق را در تمام فعالیت های پژوهشی یاری می رساند. بر این مبنا، هر پژوهشی باید روشمند بوده و مطابق با اصول و قواعد تحقیق، انجام گیرد. کتاب «ابزار عمومی تحقیق»، نوشته دکتر علی فاخر، از جمله منابع معتبری است که در این زمینه نگارش یافته و می تواند راهنمای خوبی برای شروع یک کار تحقیقی قاعده مند باشد. دکتر فاخر در این کتاب، در پی جمع آوری و شناخت ابزاری است که در این راستا، عمومیت و بیشترین کاربرد را دارد.

این کتاب، دارای شش فصل است و هر فصل آن، چندین بخش را دربرمی گیرد. عناوین فصول کتاب عبارت اند از: کلیات تحقیق، یافتن اطلاعات از تحقیقات دیگران، نرم افزارهای عمومی در تحقیق، استفاده از اینترنت در تحقیق، نوشتن پایان نامه و ارائه مقاله و سخنرانی یا جلسه دفاع. نویسنده در فصل اول، مقدمات پژوهش را بیان کرده و به خصوصیات تحقیق، از جهت شکل ساختاری می پردازد. این فصل، دارای چندین بخش است که شاخصه ها، اهداف، انواع و مراحل تحقیق و هم چنین نحوه نوشتن طرح تحقیق یا پیشنهاده را دربرمی گیرد. نظام یافتگی، منطقی بودن، ساده سازی، قابلیت بازسازی و خلق سؤالات جدید، ویژگی هایی هستند که نگارنده در این ارتباط، بدان ها اشاره می کند. مراحل پژوهش نیز عبارت از: ۱- انتخاب موضوع تحقیق و ارائه سؤال یا فرضیه، ۲- انتخاب روش تحقیق، ۳- جمع آوری اطلاعات و آزمودن فرضیه، ۴- آماده سازی گزارش تحقیق. بنابراین، هر فعالیت پژوهشی با انتخاب موضوع که در واقع، مسئله و دغدغه محقق است و او را وامی دارد تا درباره آن، طرح سؤال کرده و فرضیه ای را مطرح سازد، آغاز گردیده و به ارائه اثر در قالب کتاب، مقاله، سخنرانی و... منتهی می شود.

فصل دوم را می توان برای هر پژوهشگری، به ویژه مبتدیان، لازم و مهم خواند؛ چرا که در این فصل، به مطالبی در مورد نحوه جمع آوری اطلاعات پرداخته می شود. البته آن چه در این فصل، مورد توجه نویسنده می باشد، تنها برخی منابع اطلاعاتی؛ از قبیل کتاب، مقاله و دایرهالمعارف است؛ زیرا آن چنان که خود وی نیز اشاره می کند، جمع آوری داده در هر کار تحقیقاتی، فعالیتی تخصّصی است و باید روش های آن را در کتب تخصّصی رشته های مختلف جستجو کرد؛ بدین لحاظ جمع آوری داده با کارهای آزمایشگاهی یا تهیه پرسش نامه و نظایر آن ها، موضوع این فصل از کتاب نیست. فصل دوم، دارای دو بخش است که نگارنده در بخش اول، به جمع آوری داده ها از طریق رجوع به کتب اصلی و مرجع و در بخش دوم، به یافتن اطلاعات از تحقیقات دیگران و نکته برداری از آن ها پرداخته است. بررسی پیشینه تحقیق، از ابتدایی ترین و در عین حال، مهم ترین مراحل پژوهش به شمار می رود. ما می توانیم با مرور تحقیقات گذشته، موضوع تحقیق را ره گیری کرده و نقاط قوت و ضعف آن ها را بشناسیم. در عین حال، لازم است این جستجو، با کسب اطلاعات جدید ادامه یابد. این کار، دارای فوائدی است که نویسنده به چند مورد آن اشاره می کند: ۱- جلوگیری از تکراری بودن موضوع، ۲- آشنایی با نقایص تحقیقات گذشته، ۳- آشنایی با تحقیقات دیگران به منظور استفاده در تحقیقات جدید، ۴- آشنایی با نتایج آن ها به منظور مقایسه با نتایج تحقیقات پژوهشگر.

فصول سوم و چهارم، به بررسی نرم افزارهای عمومی و استفاده از اینرنت در تحقیق می پردازد. این بحث، از جمله مباحث جدید در روش پژوهش است که نحوه ارائه آثار پژوهشی با استفاده از ابزار و امکانات نوین، اساساً پرداختن به چنین مقوله ای را اقتضاء می کند و بر هر محققی لازم است که نسبت به آن، بی اطلاع نباشد. پژوهشگر برای جمع آوری اطلاعات باید به کتب، مقالات یا سایت های مختلف مراجعه کند و چه بسا ممکن است در این راه، دچار سردرگمی شود نویسنده در فصل سوم، به معرفی نحوه جستجو با کلمات کلیدی، نام مؤلف و سایر مشخصات مقاله و نیز بررسی تاریخچه مقاله، آشنایی با DIO و... می پردازد. دانستن دقیق این مطالب، موجب جلوگیری از اتلاف وقت محقق شده و سرعت عمل او را در فرآیند پژوهش، بیشتر می کند. دکتر فاخر در این فصل، چندین نرم افزار جهت سهولت فعالیت های پژوهشی، معرفی می نماید. نرم افزارهایی که او بدان ها اشاره می کند، عبارت اند از: ۱- نرم افزارهای متن نگار؛ ۲- نرم افزارهای ترسیمی که خود شامل ترسیم شکل، ترسیم نمودار علمی، نرم افزارهای تصویربرداری، ترسیم های خاص می گردد؛ ۳- نرم افزارهای آماری؛ ۵- نرم افزارهای بانک داده؛ ۶- نرم افزارهای مدیریت مراجع؛ ۷- نرم افزارهای صفحه گسترده؛ ۸- نرم افزارهای ارائه سخنرانی؛ از قبیل PowerPoint و Cricket Present. محقق برای تسریع در امر پژوهش و جمع آوری اطلاعات خود، به طور متمرکز به راهی بسیار سریع و در عین حال، گسترده نیاز مند است. امروزه استفاده از شبکه جهانی اینترنت، ضرورتی انکارناپذیر در پیشبرد فعالیت های پژوهشی است؛ به گونه ای که می توان آن را یکی از مهم ترین ابزار و هم چنین منابع تحقیقاتی به شمار آورد. نویسنده در فصل چهارم، برخی آموزه ها و نکات کلّی را در مورد نحوه استفاده صحیح و اصولی از اینترنت، بیان می کند و در عین حال، خود معترف است که هیچ راهی وجود ندارد که بتوان در یک نوشته کوتاه، تمام آن چه را که مخاطب باید در مورد اینترنت بداند، با جزئیات تشریح کند. به اعتقاد وی، اصلی ترین امکانات ارتباطی را در اینترنت می توان در پست الکترونیکی، فهرست های پستی، صفحات وب و موتور جستجو، شبکه های اجتماعی و فروم های تخصّصی یافت. محقق با مراجعه به این ابزار، کار تحقیقی خود را تسهیل نموده و روند آن را تسریع می بخشد.

فصل پنجم، به نحوه نگارش پایان نامه می پردازد که دربردارنده سه بخش عمده است. در بخش اول، ساختار پایان نامه معرفی می گردد. در بخش دوم، هر یک از فصول پایان نامه و قسمت های مختلف آن، به تفصیل شرح داده می شود. بخش سوم آن نیز درباره نگارش متن و تنظیم صفحات پایان نامه می باشد. نویسنده در این فصل، به کارگیری ساختار پنج فصلی را برای تحریر پایان نامه پیشنهاد می کند که کلیات، مروری بر تحقیقات گذشته، روش تحقیق، بررسی و تحلیل اطلاعات به دست آمده و نتیجه گیری و پیشنهادها را شامل می گردد. آخرین فصل کتاب، به بررسی نحوه ارائه مقاله و سخنرانی و هم چنین برخی قوانین جلسه دفاعیه اختصاص دارد. مواردی که نگارنده در بخش نگارش مقاله، به تحلیل آن ها می پردازد، عبارت اند از: اجزای یک مقاله علمی، آمادگی فکری برای نوشتن، نوشتن مقاله، محلّ انتشار مقاله، پرهیز از تقلّب علمی، پرهیز از مجلات نامعتبر، پرهیز از مقالات تکراری، هماهنگی با سایر نویسندگان و مراحل اجرایی انتشار مقاله. در بخش سخنرانی نیز طرح و ارائه سخنرانی و هم چنین نحوه بیان و استفاده از وسائل بصری در سخنرانی، مورد بررسی قرار می گیرد. پایان بخش این فصل، ذکر برخی نکات درباره جلسه دفاع از پایان نامه می باشد. کارهای قبل از جلسه دفاع و آمادگی فکری برای آن و نیز چه گونگی پاسخ دادن به سؤالات داوران که به گمان نویسنده، مهم ترین قسمت جلسه دفاعیه است، مباحث این بخش را تشکیل می دهد.کتاب «ابزار عمومی تحقیق»، نخستین بار در سال ۱۳۷۹ توسط انتشارات دانشگاه تهران، منتشر گردیده و تا به حال، چهار بار تجدید چاپ شده است. چاپ پنجم این کتاب که آخرین نسخه انتشار یافته کتاب، تاکنون می باشد، در سال ۱۳۹۲، با شمارگان ۱۰۰۰ نسخه و قیمت ۶۰۰۰ تومان، روانه بازار گردید.