اشاره

دکتر جعفر نکونام (متولد سال ۱۳۴۳ در شهرستان گلپایگان)، عضو هیئت علمی و دانشیار دانشکده الهیات و معارف اسلامیِ دانشگاه قم بوده و در عین حال، مدیرمسئول فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهشنامه قرآن و حدیث می باشد. وی مدرک دکترای خود را در رشته علوم قرآن و حدیث، در سال ۱۳۷۳ از دانشگاه تربیت مدرس اخذ نمود. تاریخ گذاری، معناشناسی، تفسیر تاریخی و زبان قرآن و هم چنین هرمنوتیك، موضوعاتی هستند که عمده تحقیقات نکونام را دربرمی گیرند. از جمله آثار قلمی او در قالب کتاب و مقالات پژوهشی، موارد ذیل را می توان نام برد: الف) کتب: ۱- روش تحقیق با تأکید بر علوم اسلامی، ۲- چكیده پایان نامه های قرآنی، ۳- درآمدی بر تاریخ گذاری قرآن، ۴- مصحف امام علی(ع)؛ ب) مقالات: ۱- پاسخ نقدی بر مقاله زبان قرآن (پژوهش‏های فلسفی- كلامی)، ۲- بررسی جدیدترین نظریه درباره ترتیب آیات (پژوهش‏های علوم اسلامی)، ۳- زبان قرآن، گفتاری یا نوشتاری (پژوهش‏های علوم اسلامی)، ۴- عرفی بودن زبان قرآن؛ ابهامات و كارآیی ها (معرفت)، ۵- روش تفسیر ظاهر قرآن (صحیفه مبین)، ۶- زمان شناسی سوره حمد (صحیفه مبین)، ۷- تحلیل ظاهر و باطن قرآن (صحیفه مبین). کتاب «روش تحقیق با تأکید بر علوم اسلامی»، نوشته دکتر جعفر نکونام، کتابی است که با دغدغه فقدان کتابی جامع در زمینه روش تحقیق، به ویژه در حوزه علوم اسلامی، به رشته تحریر درآمده است. با مراجعه به مقدمه و منابع این کتاب درمی یابیم که نویسنده، جهت نگارش این کتاب، منابع گوناگونی را مورد مطالعه و بررسی قرار داده است. این کتاب، دارای شش فصل مجزّاست که در مجموع، حجم قابل توجهی را بالغ بر ۵۵۰ صفحه دربرمی گیرد. عناوین فصول شش گانه کتاب عبارت اند از: ۱- درآمدی بر پژوهش، ۲- طرّاحی پژوهش، ۳- گردآوری پژوهش، ۴- پردازش پژوهش، ۵- نگارش و ویرایش پژوهش، ۶- گزارش اطلاعات. بنا به اهمیت فصول یادشده، معرفی هر فصل به صورت جداگانه بیان می گردد.

فصل اول

نویسنده در ابتدای این فصل، به تعاریف واژگان پژوهش، روش تحقیق و علوم اسلامی پرداخته و نهایتاً روش های تحقیق در علوم اسلامی با معیارهای مختلف را مورد بررسی قرار می دهد. ارائه مباحث اصلی تحقیق در علوم اسلامی؛ نظیر تاریخ و روش های تحقیقی، محورهای پژوهشی این علوم در عرصه های مختلف و رویکرد و مقاصد پژوهش در علوم اسلامی، از دیگر ابوابی است که در این فصل، بدان ها پرداخته می شود. بررسی مفصل نگارش های پژوهشی در مراکز آموزشی و پژوهشی؛ مثل تحقیقات کلاسی و درسی، تحقیقات پایان ترمی و پایان نامه ای در دوره های مختلف آموزشی و هم چنین ارائه تعاریف مختلف از آثار پژوهشی؛ هم چون مقاله و انواع آن، چکیده ها و چکیده نویسی ها، از مهم ترین مباحث این بخش از کتاب محسوب می گردند. نویسنده در پایان فصل اول، از نابسامانی های پژوهشی در مراکز آموزش عالی گلایه کرده و در ادامه، با ارائه راه کارهایی جهت ساماندهی فعالیت های پژوهشی، سعی در تغییر نگرش پژوهشی در میان دانش پژوهان و اساتید دارد.

فصل دوم

طرّاحی پژوهش یا همان برنامه ریزی پژوهشی، اولین گام تحقیق و تدبّر است. دکتر نکونام در این فصل، با توجه به اهمیت بحث، از طرّاحی و مراحل آن؛ نظیر انتخاب اساتید راهنما و مشاور، تعیین حیطه وظایف آنان و هم چنین وظایف دانشجویان در قبال اساتید راهنما و مشاور، سخن می گوید. آن چه اجمالاً در این جا مطمح نظر است، مقولاتی؛ از قبیل انتخاب و تعریف موضوع، شرایط و انتخاب عنوان اثر پژوهشی، شناخت منابع مورد نیاز، تهیه یادداشت و بررسی کتب و ارزش گذاری منابع تحقیقی است که از اهمیت فراوانی در سیر مباحث مربوط به روش تحقیق و آموزش پژوهش برخوردار است. بررسی مطالعه پیشینه موضوع، اهمیت و کاربرد اصول موضوع، بیان هدف و فایده تحقیق، تعیین و محدودسازی ریزموضوعات و تنظیم آن، تعاریف مصطلحات، تعیین نوع و روش تحقیق و ملاکات آن، زمان بندی، تکمیل کردن فرم طرح تحقیق، ارائه و تأیید اساتید راهنما و مشاور، اصول و پایه تصویب اولیه و نهایی طرح، پایان بخش این فصل از کتاب می باشد.

فصل سوم

دومین مرحله پژوهش، مبحث گردآوری اطلاعات است که نویسنده در این فصل، به سه روش گردآوری اطلاعات اشاره می کند. روش کتابخانه ای که آشنایی با کتابخانه ها، مطالعه منابع و یادداشت برداری را به پژوهشگر می آموزد و با ارائه روش چینشیِ کتب مختلف در کتابخانه، این امکان را به مخاطب می دهد تا با توجه به موضوع انتخابی در کمترین زمان ممکن، کتب و منابع موردنیاز خود را بیابد، رایج ترین روش در زمینه گردآوری اطلاعات است. بررسی تفصیلی کنکاش در کتابخانه ها، مطالعه منابع و روش های انواع مطالعه در منابع، ارجاع دهی و هم چنین ارائه روش انواع یادداشت برداری، فیش برداری، دسته بندی و بازنگری اطلاعات جمع آوری شده، در این فصل، مورد مطالعه و مداقّه قرار می گیرد. از دیگر روش های گردآوری اطلاعات، می توان به روش رایانه ای اشاره نمود که نگارنده با بررسی این روش جهت سهولت در گردآوری اطلاعات، نحوه آشنایی با منابع مختلف را برای پژوهشگر، نمایان می سازد. آخرین بحث از مباحث فصل سوم، بررسی روش جمع آوری اطلاعات به روش میدانی است که همان طور که از نام آن پیداست، پژوهشگر را به بررسی جامعه، افراد عینی و ملاحظه وضعیت آمارهای موضوعات پژوهشی وا می دارد. سازمان ها، ارگان ها، مراکز تحقیقاتی و آماری، صاحب نظران، اساتید و پژوهشگران، با توجه به عینی بودن این روش در موارد قابل انطباق و استفاده، ویژگی های خاصی را برای آن برشمرده اند که موجب تمایز آن از سایر روش ها می گردد.

فصل چهارم

در تحقیقات اسلامی، پردازش اطلاعات جمع آوری شده، از مهم ترین و اساسی ترین بخش های پژوهش به شمار می آید؛ چرا که تحقیق در حوزه مطالعات اسلامی، نیازمند تحقیقات و تسلّط پژوهشگر در مباحث گوناگون؛ از جمله تصحیح، ترجمه، شرح، نقد، آسیب شناسی حدیث و استنباط و تعریف و تقسیم خواهد بود. مقایسه، استنتاج، نظریه پردازی و تجزیه و تحلیل، از دیگر مباحث این فصل است که البته مطالعه ای عمیق تر را می طلبد. نویسنده با توجه به کاربرد بنیادین این بحث، تمامی تعاریف و اصطلاحات را در این زمینه، به دقت، مورد بررسی و تفسیر قرار می دهد. این امر، حاکی از تلاش وی در بیان اهمیت مسئله مذکور در فرآیند پژوهش است.

فصل پنجم

یقیناً بعد از هر پردازشی، نگارشی وجود دارد که این امر یا هم زمان با پردازش صورت می گیرد و یا به نحو مستقل و مجزّا و بعد از پردازش انجام می پذیرد. دکتر نکونام، تمامی مراحل نگارش و ویرایش اطلاعات را به صورت جزئی و با توجه به ریزنکات مهم، در دو بخش تبیین می کند: در بخش اول می توان به ظاهر چینشی اثر پژوهشی اشاره کرد؛ از جمله: صفحه بندی، محل قرار گرفتن صفحات در تحقیقات و مقالات، تنظیمات کلّی، چرک نویسی، بازبینی، ویرایش و پاک نویسی و نیز سایر مواردی که توجه به آن ها ضرورت دارد؛ مانند فهرست نویسی، صفحه آرایی، چاپ و تکثیر اثر. در بخش دوم، تکمله ای از قواعد نگارشی و ویرایشی آثار پژوهشی آمده است که در آن به قواعد انشایی و دستوری، آئین نگارش و املاء، روش صحیح حرکت گذاری و اَعلام و ارقام نویسی، نشانه گذاری و ارجاع و پاورقی نویسی و... اشاره شده است.

فصل ششم

گزارش اطلاعات یا همان عرضه محصول پژوهشی در سمینارها و جلسات پیش دفاع و دفاعیه، لازمه محک اثر پژوهشی خواهد بود. ارائه آثار پژوهشی در سمینارهای شش ماهه و پیش دفاع، به پژوهشگر امکان اصلاح اطلاعات، رفع نواقص احتمالی، تغییر روش تحقیقی و نگارشی و هم چنین استماع نظرات، پیشنهادها و انتقادات دیگران را در پی دارد و از جمله وسایل و ابزار دفاع بهتر و کامل تر، از اثر پژوهشی توسط محقق خواهد بود. توجه به این نکته، حائز اهمیت است که آخرین نمود و ثمره اثر پژوهشی، دفاع از آن است که نویسنده کتاب، با ارائه تفاوت های جلسات دفاعیه و روش ترکیب هیئت داوران برای پژوهشگر، دورنمایی از آن را ترسیم می کند. هم چنین در پایان کتاب، نمونه فرم های طرح تحقیق جهت معرفی کامل اثر پژوهشی آورده شده است تا پژوهشگران رشته الهیات و معارف اسلامی، از روش تکمیل فرم های مربوطه، آگاهی یابند. با توجه به تلاش نویسنده کتاب «روش تحقیق با تأکید بر علوم اسلامی»، اثر ارزنده دکتر جعفر نکونام، در مسیر بررسی تحلیلی عمده کتب پژوهشی و تحقیق در شیوه پژوهش، با هدف ارائه کتابی جامع در این موضوع، مطالعه این کتاب برای پژوهشگران حوزه و دانشگاه در رشته های مرتبط، به منظور آشنایی با مبادی تحقیق ساختارمند و نیز نگارش پایان نامه های سطح سه و چهار حوزه علمیه، توصیه می شود.