اشاره
حضرت آیت‌الله العظمی جوادی آملی، از علما و اندیشمندان برجسته جهان اسلام در عصر حاضر است که آثار فاخر و پرشمار وی در موضوعات قرآن، فلسفه، عرفان، فقه، علوم اجتماعی، سیاسی و... راه‌گشای امت اسلامی، به‌ویژه اندیشمندان و طالبان علم می‌باشد. آیت‌الله جوادی آملی در سال 1312 در شهرستان آمل به دنیا آمد. پس از به پایان رساندن ششم ابتدایی، در سال 1326 وارد حوزه علمیه آمل شد و سه سال بعد، به حوزه علمیه مشهد عزیمت نمود. البته اقامت در مشهد مقدس، چندان به درازا نکشید و استاد، چندی بعد به تهران آمده و در مدرسه مروی، به تحصیل خود ادامه داد. او در تهران، پس از اتمام سطح، در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله شیخ محمدتقی آملی شرکت کرد و علاوه بر آن، دروس عمده فلسفه و عرفان را نیز در محضر اساتید بنامی؛ چون علامه شعرانی، میرزا مهدی الهی قمشه‌ای و آیت‌الله فاضل تونی فراگرفت. وی در سال 1344 رهسپار قم گردید و در درس بزرگانی؛ مانند آیت‌الله بروجردی، امام خمینی، علامه طباطبایی و میرزا هاشم آملی حاضر شد. عمده تلاش آیت‌الله جوادی آملی در حال حاضر، ترویج و تشریح علوم اسلامی و معارف وحیانی است. مؤسسه تحقیقاتی و نشر إسراء نیز که در سال 1372 در قم تأسیس شد، هم‌اکنون تحت اشراف او، به فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی در زمینه‌های مختلف علمی اشتغال دارد.
***
مقدمه
در بحث کارآمدی دین، بیش از هر چیز به این مسئله توجه می‌شود که انسان در زندگی فردی و اجتماعی خود از دین چه انتظاری دارد و آیا دین می‌تواند انتظارات وی را برآورده سازد؟ از منظر اسلام، انسان ذاتاً محتاج و نیازمند، آفریده شده است. قرآن کریم در آیات بسیاری به ضعف، فقر و جهل انسان اذعان می‌نماید. در عین حال، این موجود فقیر و ضعیف، در کلام باری‌تعالی، برترین مخلوق الهی معرفی گردیده و جهان و آنچه در آن است، برای او آفریده شده است. در این راستا انسان چه در حیطه فردی و چه در حیطه اجتماعی، محتاج این ارتباط است. یکی از روابط مهم انسان، رابطه متقابل او با دین می‌باشد.
یکی از مهم‌ترین کتبی که در موضوع «انتظار بشر از دین» نگاشته شده، کتابی است تحت همین عنوان و به قلم آیت‌الله جوادی آملی که به علت رعایت ساختار محتوای منطقی و تفکیک دقیق مباحث مرتبط، باید آن را یکی از بهترین آثار قلمی در این موضوع دانست. در این زمینه، آثار ارزشمندی از علما و اندیشمندانی؛ نظیر آیت‌الله سبحانی، حجت‌الاسلام والمسلمین خسروپناه، دکتر عبدالله نصری و سایرین منتشر شده است، اما کتاب مذکور، به دلیل ویژگی‌هایی که ذکر شد، از جایگاه قابل توجهی برخوردار می‌باشد.
معرفی
کتاب «انتظار بشر از دین» در سه بخش تنظیم شده است: بخش نخست به کلیات و مبادی تصوری مسئله می‌پردازد؛ بخش دوم به تبیین «انتظار بشر» اختصاص یافته و بخش سوم نیز با طرح چند پاسخ به سؤالات مختلف، خاتمه بحث را شکل می‌دهد.
در ابتدای مقدمه بخش اول از کتاب آمده است: «یکی از مهم‌ترین مسائلی که اندیشه دینی در جهان معاصر با آن مواجه است، مسئله انتظار بشر از دین است؛ بدین صورت که دلایل نیاز انسان به دین چیست؟ چه نیاز یا نیازهایی، انسان را به دین سوق می‌دهد؟ چرا انسان به دین روی می‌آورد؟ انسان چه نقص یا کمبودی را در خویشتن می‌یابد که غیر دین نمی‌تواند آن نیاز را برآورده سازد؟ و...» (ص 22). آیت‌الله جوادی آملی، پیش از تحلیل و پاسخ به سؤالات مطرح‌شده، به سیر تاریخی مسئله انتظار بشر از دین و بیان زمینه‌ها و علل مطرح شدن آن در جهان معاصر و نیز جایگاه آن در علم کلام می‌پردازد. در این بخش، تعاریف و اقسام هر یک از مفاهیم «دین»، «انتظار» و «بشر» بررسی می‌گردد.
نویسنده در باب تعریف دین و اقسام آن می‌نویسد: «مراد از دین، مکتبی است که از مجموعه عقاید، اخلاق و قوانین و مقرارت اجرایی تشکیل شده و هدف آن، راهنمایی انسان برای سعادت‌مندی است. دین به این معنا بر دو قسم است: دین بشری و دین الهی.» (ص 24) وی در ادامه به پیامدهای دین بشری که رهایی و عدم تعهّد و مسئولیت و واکنش در برابر دین الهی است، اشاره می‌نماید. او در این بخش، «انتظار» را به دو قسم «انتظار صادق و حق» و «انتظار کاذب و باطل» تقسیم می‌کند.
در بخش دوم کتاب نیز مسئله انتظار بشر از دین، از طریق بررسی ادله ضرورت بعثت انبیاء، بررسی فواید دین و انسان‌شناسی مورد تبیین قرار می‌گیرد. حضرت آیت الله جوادی آملی پس از اثبات ضرورت نزول وحی و بعثت، برای رساندن انسان به سعادت واقعی و حقیقی‌اش می‌نویسد: «چون وحی و نبوّت، انسان را به سعادت دنیا و آخرت نائل می‌سازد، مؤمن دین‌شناس و دین‌باور از خدا، حسنات دنیا و آخرت را طلب می‌کند و در مقام نیایش می‌گوید: « رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَهً وَفِی الآخِرَهِ حَسَنَهً» (بقره:201)؛ (ص 37). در خاتمه این فصل آمده است: «بنابراین از برهان عقلی و روایات نقلی استفاده می‌شود که دین با ارائه برنامه‌های متنوع، درصدد آن است که جامعه انسانی، زندگی دنیا را با رعایت آخرت تنظیم کند تا هم حسنه دنیا داشته باشد، هم حسنه آخرت.» (ص 38).
آیت‌الله جوادی آملی پس از بیان شانزده مورد از فواید دین از کلام خواجه نصیرالدین طوسی؛ مانند «تأیید مستقلات عقلی»، «از بین بردن ترس»، «حفظ نوع انسانی»، «همبستگی اجتماعی» و... به طور مبسوط، فواید بعثت انبیاء را در قرآن که ذیل آن به تعلیم حقایق دست نایافتنی، تزکیه و تربیت و آزادی انسان‌ها پرداخته می‌شود، مورد بررسی قرار می‌دهد. نویسنده پس از توضیح در مورد مخالفان بعثت انبیاء و وحی الهی، شبهه مخالفان را تبیین نموده و در پاسخ به آن می‌نویسد: «نیاز بشر در شناخت اوصاف و کمالات الهی و کمّیت و کیفیت سپاسگزاری به معلم و راهنما، به دلیل وجود اختلاف عقلا در آن‌هاست و خداوند، احکام مناقض عقل صادر نکرده و از بندگان نخواسته است که از انبیاء، تعالیمی را دریافت کنند که مخالف حکم عقل باشد. خلاصه آنکه اولاً برهان عقلی لازم است، ولی کفایت نمی‌کند. ثانیاً اندیشوران خردورز، نه بی‌نیاز از وحی و نبوت و نه صاحب چنین مقام منیعی‌اند؛ از این رو، ضرورت وحی و رسالت احساس می‌شود.» (ص 57).
وی ذیل تبیین مسئله انتظار بشر از دین، از طریق نوع رویکرد انسان‌شناسانه، پس از اشاره به انواع ارتباطات انسان از دیدگاه قرآن کریم، درباره ارتباط انسان با خدا، این نکته را خاطرنشان می‌کند که «رابطه انسان با خدا، بهتر از رابطه مقهور با قاهر یا محکوم با حاکم عادل است؛ بلکه رابطه عارف و معروف و محب و محبوب است که فوق رابطه قاهر و مقهور یا حاکم عادل و محکوم می‌باشد.» (ص 67). همچنین، نویسنده معتقد است که «دین، انسان را از توحّش حیوانی خارج می‌کند؛ او را وارد وادی و حریم انسانی می‌سازد و با پذیرش حیات انسانی و رعایت قوانین الهی و عمل به آن که از طریق وحی آسمانی در دسترس او قرار گرفته، او کمالات عقلی و اغراض فطری را تأمین می‌کند».
در بخش پایانی این اثر ارزشمند، ذیل نمونه‌هایی از پاسخ‌های اسلامی به انتظارات بشر، به «اسلام و وحدت ملی»، «اسلام و امنیت ملی» و «اسلام و اقتدار ملی» اشاره شده است. نویسنده ضمن نقد برخی از دیدگاه‌های ناصحیح نسبت به دین می‌نویسد: «دین نه تنها افیون دولت یا ملت نیست، بلکه آنچه نزد دیگران افیون دولتی یا ملّی است، با کیمیای دین به عامل حیات و پویایی تبدیل می‌شود؛ از این رو رسول گرامی اسلام a فرمود: الإسلام یعلو و لایعلی علیه.» (ص 151) قابل ذکر است بیش‌ترین حجم این بخش را ارزش کار و کرامتِ کارگر در اسلام به خود اختصاص داده است. نگارنده در این بخش خاطرنشان می‌دارد: «کار در نظام ارزشی اسلام به عنوان راز آفرینش و حکمت وجود مطرح است. آدمی، جوهره وجودی خویش را با سعی و تلاش می‌نمایاند و ارزش حقیقی خود را با کار تعیین می‌کند.» (ص 152).
آیت‌الله جوادی آملی پس از بیان فرامین اسلام به کارگر، به بیان مسائلی؛ چون «اسلام و صلح جهانی» و «اسلام و محیط زیست»، به «نقش دین در توسعه» به عنوان آخرین موضوع بحث پرداخته و پس از بررسی مفهوم توسعه و اقسام آن، به تبیین ویژگی‌های آن می‌پردازد. نویسنده در پایان، «جامع‌نگری به دنیا»، «آخرت»، «فقاهت و اصلاح معیشت»، «هماهنگی اصلاح دنیا با انجام وظایف آخرتی» و «اتقان در عمل» را به عنوان چند نمونه از اصول اصیل اسلام از نگاه پیامبر اکرم a معرفی نموده و این اثر گران‌سنگ را خاتمه می‌دهد.
این کتاب در زمستان سال 1391 توسط مرکز نشر اسراء در 307 صفحه و با قیمت 75000 ریال در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.