ازجمله كتابهایی كه در چند سال اخیر در حوزه مطالعات علوم دینی مورد توجه قرار گرفته است، كتابهای روش شناسی و روش تحقیق است. از آنجا كه امروزه با گستره علوم و پیدایش رشتههای علمی، پژوهش و تحقیقات بسیار وسیعی در حوزه علوم، و بالخصوص علوم انسانی شاهد هستیم، ساماندهی امور پژوهش به عنوان اولویتی اجتناب ناپذیر در فرایند توسعه باید مورد توجه قرار بگیرد. و در این فرایند، بهرهمندی پژوهشگران از اصول و روشهای پژوهش از پیش نیازهای اصلی و اساسی تحقیقات علمی است.
انتخاب روشهای تحقیق در علوم مختلف تا آنجا پیش رفته است كه گاهی خود به یك موضوع تحقیقی تبدیل شده است. از این رو میتوان تاثیر گذاری اتخاذ «روش تحقیق علمی» در رشتههای متنوع را از مطالعه تاریخچه این رشته نیز بدست آورد. پیشرفت چشمگیر علوم در نیمه دوم قرن بیستم میلادی نسبت به دست آوردهای علمی از آغاز تا قبل از این تاریخ، گواه این مطلب است. (صادقی، 1386، 17)
در این نوشتار برآنیم در حد امكان خوانندگان عزیز را با چند نمونه از این كتاب ها آشنا كنیم.
روش شناسی مطالعات دینی
نویسنده: احد فرامرز قراملكی
انتشارات: دانشگاه علوم اسلامی رضوی
سال چاپ:1380
بهره جستن حداكثری از روش ها، روی آوردها، و ابزارهای متنوع تحقیق، تمایزكاربرد به جا و نا به جای آنها و استفاده بهینه از روش ها، پژوهشهای دین شناسی را بارور میسازد. فقدان این موارد در برنامههای آموزشی و پژوهشی، سبب طراحی و اجرای كارگاههای آموزشی در زمینه آموزش پژوهش شده است. كتاب «روش شناسی مطالعات دینی»، ارائه شده مباحث كارگاههایی با همین عنوان بوده است. طی استقبال بی نظیری كه از این كارگاه ها شده بود نویسنده را بر آن داشت تا مطالب ارائه شده در كارگاه را به صورت كتاب تنظیم كند. استقبال از این كتاب توسط محققان و پژوهشگران علوم انسانی سبب شد كه این كتاب در یك سال (1387) سه بار تجدید چاپ شود.
كتاب «روش شناسی مطالعات دینی» از هفده گفتار با عناوین چیستی پژوهش و اركان آن، گسترههای دین پژوهی، بهرهوری و مدیریت، اطلاعات شایسته، تحقیق مساله محور، تعریف، توصیف و تبین، روش شناسی استدلال، روی آورد درون دینی، روی آورد تحلیلی- منطقی، مطالعات تاریخی، مطالعات تطبیقی، مطالعات پدیدارشناختی دین، مطالعات تجربی دین، نمونهای از مطالعه تجربی دین، مطالعات میان رشتهای و نمونهای از مطالعات میان رشتهای در دوره اسلامی تشكیل شده است.
در گفتار اول نویسنده به ارائه تصویری روشن از چیستی تحقیق و اركان اصلی فرایند پژوهش به تمایز برنامه پژوهشی از برنامههای اطلاعرسانی، آموزشی و ترویجی و نیز تمایز آن از مطالعات پراكنده میپردازد.
ایشان در ابتدا تعریف پژوهش را از منظر دیگر نویسندگان آورده و درادامه به ارائه تعریف خود از پژوهش مینمایند. تعریف ایشان از پژوهش: «فرایند پردازش اطلاعات، برخوردار از انتظام، متعلق به گستره خاصی از علوم و دارای هویت جمعی است كه به نوآوری میانجامد» است. نویسنده با بیانی دقیق و منطقی در ادامه به تبیین و توضیح هر یك از قیود تعریف(شش گانه پژوهش) پرداخته و قید اخیر یعنی نوآوری را مهمترین مقوم در تعریف دانسته است.
همانطور كه از عنوان كتاب، یعنی روش شناسی مطالعات دینی برمیآید، هدف نویسنده در روش تحقیق، بحث درباره روشهای تحقیق در حوزه مطالعات دینی است. چیستی مطالعات دینی، گسترههای عمده دینشناسی و تلقی سنتی و جدید از مطالعات دینی، موضوع گفتار دوم است. هدف اصلی نویستده از این گفتار چنانچه خود بیان داشته آن است كه محقق این حوزه مطالعاتی بر حدود و ثغور گسترهای كه تحقیق به آن متعلق است، وقوف یابد.
گفتار سوم در صدد بیان شیوههای افزایش بهرهوری برنامه پژوهشی، روشها و مراحل ارزیابی آن وشرح وظایف مدیریت اجرایی و مدیریت علمی پروژههای تحقیقاتی است. پژوهش به منزله یك پروژه عملیاتی، محتاج دو نوع مدیریت است: علمی و اجرایی. بهرهوری تحقیق در گرو حسن اجرای برنامههای ششگانه مدیریت اجرایی (برنامهریزی، سازماندهی، تیمسازی، مدیریت زمان، خدمات پژوهشی و شیوههای فیش برداری) و و ظایف هفتگانه مدیریت علمی (هدفگذاری، صورتبندی مساله، ارائه فرضیه تحقیق، تعیین رویآوردهای مقرب، تعیین شاخص گزینش و شیوه سنجش اطلاعات، تعیین روش پردازش اطلاعات، ارزیابی و سنجش كارآیی و اثر بخشی تحقیق) است.
گفتار چهارم به بحث از شایستگی اطلاعاتی میپردازد كه مواد اولیه فرایند پژوهش را تشكیل میدهد. ایشان با بیان تفاوت داده با اطلاعات و بیان هشت ویژگی اطلاعات شایسته (كافی وكامل، مرتبط، صادق، دقیق، نو و بهروز، مستند، مفهوما واضح و مصداقا متمایز، و مستدل) و اینكه نیافتن مطلبی در طی فرایند تتبع، خود، یافتهای است كه در صورت برخورداری از شایستگیهای یاد شده، میتواند ورود به فرآیند تحقیق داشته باشد، راه را برای مراحل بعدی روش تحقیق برای محققان و پژوهشگران هموار میكند.
موضوع گفتار پنجم بیان مساله محور بودن تحقیق و پژوهش است. ایشان با بیان تفاوتهای تحقیق مساله محور و موضوع محور، راهكارهایی را برای طراحی تحقیق مساله محور بیان میكند. كارآیی و اثر بخش بودن تحقیق مساله محور، ویژگیهای مساله، تبدیل مشكل به مساله از جمله ریز موضوعاتی است كه در این گفتار به چشم میخورد.
از نظر نویسنده مطالعات دینی غالبا شامل شش مساله عمده است. تعریف، تفسیر، توصیف، توجیه، تبیین و توصیه دو مساله نخست موضوع گفتار ششم و ارائه تصویر روشن از چیستی توصیف و تبیین و اقسام آن دو و راهها و روشهای این دو مساله، از مباحث گفتار هفتم است.
چناچه كه در فصل ششم خوانده میشود اصل تعریف تقدم بر توصیف و تبیین دارد. از این رو بحث از تعریف و پرداختن به آن در حل نزاعهای لفظی سودمند است. عدم جستجوی تعریف برای مفاهیم تعریف ناپذیر، اجتناب از تعاریف دوری، اجتناب از تعریف با مفاهیم مبهم و اخفی، عدم اخذ غیر محصل در تعریف مفاهیم محصل، اجتناب از اخذ مفاهیم نسبی در تعریف امور نفسی، دوری از مغالطه كنه و وجه، عدم كاربرد استدلال در تعریف امور از جمله قواعد راهبردی در مقام تعریف است كه نویسنده به آن اشاره داشته است.
اما تفاوت تعریف و توصیف و بیان انواع توصیف و پرداختن قواعد راهبردی به تبیین، اقسام تبیین، تنوع پذیری تببین از جمله موضوعات پرداخته شده در گفتار هفتم است.
مساله توجیه و روش شناسی استدلال و نقد در گفتار هشتم، رویآوردهای درون دینی در گفتار نهم، رویآورد تحلیلی – منطقی در گفتار دهم، چیستی مطالعات تاریخی و تمایز دو انگاره از حادثه تاریخی و دو تصویر مبتنی بر آنها مباحث گفتار یازدهم را تشكیل میدهد. گفتار دوازدهم به بیان مطالعه تطبیقی و مراحل آن میپردازد. گزارشی از روی آورد پدیدارشناسی و اهداف و آرمان پدیدارشناسانه نقد آنها موضوع گفتار سیزدهم و مطالعات تجربی و ویژگیها و مراحل فرآیند عملیاتی آن نیز در گفتار چهاردهم آمده است. گفتار پانزدهم به ارائه نمونهای از مطالعات تجربی در دین پژوهی میپردازد.
مطالعات میان رشتهای در گفتار شانزدهم و هفدهم مورد بررسی قرار گرفته است و از نظر نویسنده به منزله مهمترین پیام نوشتار این كتاب است. نویسنده در این دو گفتار ابتدا به طرح مساله پرداخته و بیان میداردكه شكل نوین و مدون این رویآورد، در دهههای اخیر به میان آمده است؛ اما با ذكر نمونههایی نظیر حكت متعالیه صدرایی و تفسیر مصطفی خمینی نمونههایی پیشتر از رهیافتهای میان رشتهای را نزد مسلمانان را بیان میكند.
ایشان در ابتدا حصر گرایی روش شناختی (حصر توجه به دانش خاص و غفلت از سایر علوم و رویآوردها در تحلیل مسائل یك علم) را تعریف كرده و به منازاعاتی تاریخی در همین مورد اشاره میكند. در ادامه نویسنده به مهمترین آفت حصرگرایی یعنی خطای تحویلی نگری (ارجاع یك پدیدار به امری فروتر از آن و اخذ وجهی از شی به جای كنه و حقیقت آن) پرداخته است و این خطا را همان «مغالطه كنه و وجه» منطقدانان میداند. ایشان مطالعه میان رشتهای را این گونه تعریف میكنند: «كثرتگرایی روش شناختی مبتنی بر تعامل اثر بخش بین گسترهها در تحلیل مسالهای واحد». و در ادامه به بیان و توضیح هر كدام از این قیود به كار رفته در تعریف میپردازند. قید «مساله واحد» مطالعه میان رشتهای را از انواع تنوع روش برخاسته از تنوع مساله جدا میسازد و قید «كثرت گرایی روش شناختی»، آن را از طرفی، از حصرگرایی روششناختی تفكیك میكند و از طرف دیگر از كثرت گرای معرفتی و كثرت گرایی دینی و مانندآن متمایز میسازد. قید «ابتنا بر تعامل موثر» نیز تفاوت آن با جمع گرایی غیر روشمند و نیز كثرت گرایی مكانیكی را نشان میدهد.
مطالعات میان رشتهای الگویی برای پیشگیری و درمان تحویلینگری برخاسته از حصرگرایی روششناختی و نیز الگویی برای حفظ جهانشمولی روش تحقیق در علوم و رفع نسبیتگرایی ناشی از كثرتگرایی معرفتی دوره پستمدرن است. ایشان معتقدند مسائل دین پژوهی چند تباری است و لذا حل اثر بخش آنها در گرو اخذ الگوهای میان رشتهای است. ایشان كارآیی محقق در مطالعات میانرشتهای را، منوط به برخورداری از زبان مشترك، توانایی مواجهه با تسامح و سعه صدر و رعایت قواعد و الگوهای منطقی میداند.
ویژگیهای كتاب:
1- یكی از مهمترین ویژگیهای این كتاب نویسنده آن است. دكتر قراملكی از این جهت كه خود استاد منطق در سطوح عالی بوده است، دارای ذهنی منطقی و منظم است كه این ویژگی در كتاب ایشان و در فصل بندی ها به چشم میخورد.
2- این كتاب جزء اولین كتاب ها در زمینه دین پژوهی و ارائه راهكارهای اثر بخشی پژوهش در این زمینه است. تا جایی كه جزء منابع دست اول در این زمینه محسوب میشود.
3- دكتر قراملكی از این جهت كه استاد مشاور و یا راهنما در رسالههای دكترا بوده است، اشكالات دانش پژوهان در زمینه تحقیق و پژوهش را درك كرده و به طور كاملا ملموس و مشهود آنها را مورد بررسی قرار داده و راهكار عملی برای آنها عنوان كرده است.
4- از ویژگیهای این كتاب میتوان به این نكته اشاره كرد كه در آخر هر گفتار با توجه به مطالب گفته شده، تمریناتی ذكر شده كه خواننده را وادار به فعالیت عملی میكند. در واقع این كتاب از دو بخش تئوری و عملی تشكیل شده است. هر گفتار ابتدا با طرح مساله آغاز شده و پس از آن از خواننده درخواست میشود تا پاسخ خود را در جدولهای ارائه شده بنویسد و سپس آن را با پاسخ كه در گفتار مربوط آمده مقایسه كند. مشاركت فعال، فهم و نقد مباحث را تسهیل میكند.
اصول و فنون پژوهش در گستره دین پژوهی؛
نویسنده: احد فرامرز قراملكی
انتشارات: مركز مدیریت حوزه علمیه قم
سال چاپ: 1383
این كتاب كه بعد از انتشار كتاب «روش شناسی مطالعات دینی» از همین مولف به چاپ رسیده است، مباحث نظری آن كتاب «روش شناسی مطالعات دینی» را به صورت كاربردی بیان كرده است. همان طور كه مولف در مقدمه چاپ دوم این طور بیان داشته اند كه: «نخستین رخنهای كه پس از اقبال به روش شناسی مطالعات دینی هویدا شد، نیاز به اثر دیگری در همین زمینه بود كه بتواند مباحث نظری آن كتاب را به صورت عملیاتی و كاربردی درآورد. اصول و فنون پاسخ به چنین نیازی بود».
روی آورد نویسنده در این كتاب آسیب شناسانه است. تامل در خطاهای روشی و تبدیل آنها به مواضع معین و ارائه اصول و ضوابطی برای پیشگیری از آنها سه عنصر اصلی بوده است. از نظر نویسنده فقدان تصور كامل و رسا از انواع پژوهشها و روی آوردهای پژوهشی و تحویلی نگری در این مقام، عدم تدوین فرایند مطالعاتی از مرحله نخست تا مرحله پایانی در هر یك از روی آوردهای رایج در مطالعات دینی و فقدان فنون لازم در هریك از روی آوردها، سه گونه خطای روشی در زمینه پژوهش است.
این كتاب دارای پنج بخش اصلی است كه چهار بخش ابتدایی شامل بیست اصل است. و بخش پنجم كه به صورت مباحث پیوستی است شامل نمونهای از مباحث دین پژوهی روشمند و فرایند تدوین مقاله پژوهشی است.
بخش اول با عنوان پژوهش و بهرهوری آن شامل شش اصل؛ كاركرد روششناختی تصورات، تمایز اطلاعات ودادهها، عدم اطلاعات، اطلاعات است، تعلق به گستره خاصی از علوم، مسبوقیت پژوهش بر آموزش، بهرهوری (كارآیی و اثربخشی) است.
بخش دوم با عنوان اصول و فنون تشخیص مساله شامل مساله محوری، تمایز مسائل و مبانی، اصل مسبوقیت حل مساله بر تشخیص آن، تمایز مشكل و مساله، و تمایز نظریهگرایی و فرضیهپردازی است.
بخش سوم با نام اصول و فنون تعریف، تحلیل و نقد است كه شامل ابزار انگاری تعریف، مسبوقیت نقد بر فهم، تمایز تبیین و توجیه، تقدم توصیف بر تبیین، و تمایز مقام تعریف و مقام تحقق است.بخش چهارم با عنوان رویآوردها و روشها از اصول شناخت سلف در پرتو خلف، ابزار انگاری مطالعات تطبیقی، تمایز موارد ظاهری و مواضع واقعی، و كثرت گرایی روششناختی تشكیل شده است. و بخش پنجم كه در بالا بدان اشاره شد.
همانطور كه قبلا ذكر شد مطالب این كتاب ناظر به مباحث كتاب روششناسی است. و در واقع كتابِ كار برای تحقیق و پژوهش است. از این منظر یكی از مهمترین بخشهای كتاب همان بخش اول یعنی «پژوهش و بهرهوری آن» است.
آقای قراملكی كاركرد روششناختی تصورات را به عنوان اصل اول قرار داده است و در ادامه به تبیین و تعریف پژوهش پرداخته است. ایشان از تمایز اطلاعات (information) با دادهها (data) به عنوان اصل دوم نام برده و از داده به عنوان مواد خامی یاد میكنند كه محقق با روش مطالعه كتابخانهای به تتبع میپردازد، و هر آنچه را كه در كتابها مییابد مواد خام محسوب میشود و این مواد خام باید طی یك فرایند و اصولی تبدیل به اطلاعات شوند. نویسنده بر این اساس فرایند تحقیق را دو مرحله توصیف كرده است. مرحله نخست را سنجش و گزینش مواد اولیه یا مرحله تبدیل دادهها به اطلاعات و مرحله دوم، پردازش و تحلیل برای رسیدن به نتایج تحقیق نام نهادند. در بخش اول یكی از مهمترین عوامل ناكامی محقق دربرگرفتن مواد شایسته، بسنده كردن وی به گفتهها و نوشتههایی است كه در منابع تحقیق آمده است. اما محقق كمتر به ارزش فقدان داده توجه نموده است. در واقع، عدم اطلاعات، اطلاعات است. یعنی محقق همانگونه كه از گفتهها فیشبرداری میكند، ناگفتهها رانیز باید ضبط كند. این بخش با «تحقیق متعلق به گستره خاصی از علوم»، «مسبوقیت پژوهش بر آموزش» و «بهرهوری» به پایان میرسد.
ویژگیهای كتاب:
1- علاوه برآنچه كه در شماره اول و دوم و سوم ویژگیهای كتاب روششناسی مطالعات دینی گفته شد، خصوصیت كاربردی این كتاب است. مباحث تئوری این كتاب روش شناسی در این كتاب كاملا به صورت كارگاهی و كاربردی بیان شده است. البته خود نویسنده در مقدمه اذعان دارد كه در موارد اندكی مطالب تئوری بر مباحث كارگاهی پیشی گرفته است. ارائه مثالهای گوناگون و متنوع از رشتههای مختلف علمی، مرتبط با هر بحث مخاطب را به خوبی با مباحث درگیر میکند.
2- گرچه عنوان کتاب اشاره به این دارد که پژوهش در عرصه دین پژوهی را مورد بررسی قرار داده است اما بخشهای نخستین کتاب و اصولی که در مورد فنون پژوهش بیان میدارد در سایر عرصه ها نیز کاربرد دارد.
راهنمای تحقیق بر اساس نگرش اسلام به علم و هستی
نویسنده: حجت الاسلام عبدالحمید واسطی
انتشارات: دار العلم
سال چاپ: 1382
یكی دیگر از كتابهای روش تحقیق، راهنمای تحقیق استاد واسطی است. این كتاب خواننده را با الگوی یك تحقیق كاربردی و مهارتهای اجرایی آن آشنا میكند و زمینه را برای انجام یك تحقیق موفق فراهم میسازد.
این كتاب از یك مقدمه و سه فصل هویت تحقیق (نگرش سازی)، الگوی كلی تحقیق (راهبرد سازی)، روش انجام تحقیق (راهكار سازی) تشكیل شده است. ایشان در مقدمه عصاره و ساختار كتاب و همچنین راهنمای استفاده از كتاب را بیان نموده است.
فصل اول (نگرش سازی) این كتاب دارای سه عنوان حقیقت شناسی، ذهن شناسی، روش شناسی است. ایشان در این فصل به تعریف، نیاز و هدف تحقیق پرداخته و در ادامه با توجه به تعریف تحقیق لایههای حقیقت و شبكه هستی را تبیین میكنند. تحقیق، كشف حقیقت و منطبق كردن ذهن با واقعیات است؛ حال اگر واقعیت دارای جنبهها و لایههای مختلف باشد، تحقیقی موفق و كاربردی خواهد بود كه بتواند واقعیت را با تمام جنبهها و لایههایش كشف كند. از این رو در ادامه تعریف ذهن، مراحل و سطوح فهم وادراك و رابطه علم و ذهن را یادآوری میكنند. آخر فصل اول تعریف روش و علت نیاز به روش و رابطه بین روش و برنامهریزی آمده است.
در فصل دوم(راهبردسازی)، به ارائه الگوی كلی تحقیق پرداخته شده است. عناصر و اجزای تحقیق، مراحل، نیازسنجی، كشف اطلاعات و مدل سازی از مهمترین عناوین مطرح شده در این فصل هستند.
اما فصل سوم (راهكارسازی) كه مهمترین فصل كتاب به حساب میآید به ارائه راهكارهای عملیاتی برای انجام تحقیق میپردازد. در این فصل خواننده با مهارتهای متغیر شناسی، تفكر و حل مساله، منبع شناسی، جستجوی اطلاعات، ثبت اطلاعات و فیش نویسی،.. . آشنا میشود.
ویژگی كتاب:
1- نویسنده قبل از شروع هر فصل ساختار فصل و اهداف آن فصل را بیان نموده كه این شیوه باعث درك و فهم بهتر مطالب از سوی خواننده میشود.
2- طرح سوال در ابتدای فصول و در لابلای مطالب باعث تفكر فعال و خلاق خواننده شده و او را در رسیدن به نتایج بحث كمك میكند.
3- در آخر هر فصل چكیده مباحث مطرح شده درطول فصل را به صورت نموداری بیان نموده تا مخاطب بتواند در كوتاهترین زمان مباحث مطروحه را یادآوری كند.
راهنمای پژوهش نامه نویسی
نویسنده: حسین مهدی زاده
انتشارات: مركز نشر هاجر
سال چاپ:1385
یكی دیگر از كتابهای روش تحقیق و پژوهش، كتاب حاضر است. از نظر نویسنده عدم آشنایی بسیاری از دانش پژوهان حوزوی با مقوله روش شناسی تحقیق، باعث شده اكثر پژوهش نامهها از نظر استانداردهای مرسوم پایاننامه نویسی در سطح مطلوب قرار نگیرند. فقدان منابع روش پایان نامه نویسی به عنوان یك حلقه مفقود در پژوهشهای حوزوی و دینی است. از این رو نویسنده را بر آن داشت تا این خلاء را با نگارش این كتاب به حداقل برساند.
این كتاب از پنج فصل تشكیل یافته است. فصل اول شامل كلیات و مفهوم شناسی است. این فصل در مقام پاسخگویی به این پرسش است كه اساسا مفهوم پژوهش، تحقیق و پژوهشنامه چیست؟ و اصولا چه مباحث كلی در پژوهشنامه نویسی باید مورد توجه قرار بگیرد؟ فطری بودن پژوهش و حقیقت جویی، تحقیق و پژوهش از منظر آموزههای اسلامی، تفاوت پژوهش و تتبع، اهمیت و فواید پژوهش، مفهوم پژوهشنامه، حیطهها و قالبهای پژوهشنامه نویسی از جمله بخشهای این فصل هستند.
ایشان در باب تفاوت پژوهش و تتبع آوردهاند كه: مراد از تتبع، كثرت و فراوانی رجوع به منابع و مآخذ معتبر در یك موضوع پژوهشی است. نویسنده عمدهترین تفاوت بین تتبع و پژوهش را این گونه ذكر میكنند:
1- رابطه بین تتبع و پژوهش، رابطه مقدمه و ذیالمقدمه است. به این بیان كه تتبع و جستجو مقدمه و شرط دستیابی به پژوهش یعنی ذیالمقدمه است.
2- اگر جستجوگری پس از فراهم آوردن مواد اولیه پژوهش دست از كار كشید و به گردآوری اطلاعات بستده كرد، شایسته عنوان پژوهش است. ولی اگر پس از جستجوهای بسیار، مصالح و مواد اولیه گردآوری شده را درهم آمیخته كرد وازمیان آنها سخنی نو یا نگاهی تازه پدید آورد، علاوه بر عنوان متتبع شایسته عنوان پژوهشگر نیز است.
3- متتبع فردی است كه میجوید و مییابد ولی ممكن است آنچه را كه یافته است نداند ولی محقق فردی است كه میجوید، مییابد و میداند.
4- قوام تتبع به منابع و كتب است ولی قوام تحقیق و پژوهش به تجزیه وتحلیل، سنجش و ارزیابی و تفكر انتقادی است.
فصل دوم مباحث شكل دهنده پژوهشنامه است. موضوعات این فصل مباحث مقدماتی پژوهشنامه، مباحث اصلی پژوهشنامه، و مباحث فرعی پژوهشنامه است.
فصل سوم مراحل شكلگیری پژوهشنامه است. اهم موضوعات این فصل انتخاب مساله پژوهشی مطلوب، رجوع به منابع پژوهشی، تهیه طرح پژوهشی، مطالعه منابع، یادداشت برداری مطالب، و اندیشهورزی روی مطالب است. نویسنده ویژگیهایی را برای یك مساله پژوهشی مطلوب برشمردهاند كه میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
1- تناسب مساله پژوهشی با توانمندیها و علایق محقق
2- دارای محدوده و قلمرو مشخص
3- نتیجه بخشی مطمئن
4- دارای اولویت پژوهشی
5- امكان دستیابی به منابع
6- انتخاب مساله جدید و ابتكاری
فصل چهارم به بیان فرایند و اصول نگارش پژوهشنامه پرداخته شده است. این فصل به دو بخش كلی فرایند نگارش پژوهشنامه نویسی و اصول نگارش پژوهشنامه تقسیم شده است. مواردی چون درست نویسی، رسانویسی، شیوانویسی، گزیده-نویسی، و مراعات زبان علمی در بخش اول و مواردی همچون اصول كلی نگارش، اصول چرك نویسی، اصول بازبینی نوشتار و اصول پاك نویسی در بخش دوم آمده است. ایشان در مورد زبان علمی یادآوری میكنند كه زبان نوشتاری، به گونههای علمی، ادبی، محاورهای و طنز تقسیم میشود.مناسبترین زبان برای نوشتههای پژوهشی، زبان علمی است. در این نوع از نگارش، باید واژههای گویا و شفاف را برگزید و میان ذهن خواننده و مفاهیم، تنها نقش واسطهای ساده را ایفا كرد. دراین زبان لفظ چندان خودنمایی نمیكند و جز مجرایی برای عبور آسانتر معانی نیست. از ویژگیهای زبان علمی پرهیز از به كاربردن كنایات دور و تشبیهات ادیبانه است و معانی باید با مانوس ترین كلمات خود بیان شوند.
فصل پنجم عناصر تشكیل دهنده پژوهشنامه است. پس از اتمام نگارش و فراهم شدن زمینه شكل گیری ظاهری پژوهش نامه، این فصل متكفل پاسخ گویی به این پرسش است كه عناصرتشكیل دهنده پژوهشنامه چیست؟ در پاسخ اجمالی میتوان گفت: پژوهشنامه از سه عنصر آغازین، میانی و پایانی تشكیل میشود.
نویسنده در ادامه این فصل به بیان این سه عنصر و نحوه اجرای كار میپردازد.
فصول این كتاب در آخر با عنوان پیوستها و ضمایم به پایان میرسد. پیوست شماره یك، پیشنهادهایی در رابطه با پژوهشنامه نویسی به دانشپژوهان میدهد و پیوست شماره دو به برخی از مطالب جلسه دفاع، ارزشیابی، و درجه بندی پژوهشنامه اشاره دارد.
ویژگی كتاب:
1- از ویژگیهای این كتاب این است كه در مباحث مختلف آن سعی شده است از آیات و احادیث متناسب و مرتبط با مقوله تحقیق و پژوهش نامه نویسی استفاده نسبتا گسترده و فراوانی شود.
2- در این كتاب به منظور ارائه یك الگوی عمل،تلاش شده تا نحوه تركیب و شكل طرح مباحث تا حد امكان به گونهای تنظیم شود كه سیمای كلی نحوه پیدایش و شكل گیری یك پژوهشنامه را برای دانشپژوهان ترسیم نماید.
3- با توجه به اینكه یكی از ویژگیهای پژوهشنامه مطلوب، ویژگی پرسش محوری است. لذا ویژگی مهم دیگر این نوشتار شكل گیری فصلهای آن بر اساس پرسش مداری است. اساسیترین پرسشی كه منشاء پیدایش نوشتار حاضر گردیده این است كه راه و روش پژوهش نامه (پایان نامه) نویسی چیست؟ و این كتاب در واقع پاسخ به این پرسش است.