عنصر تحقیق و پژوهش در همه جا به صورت یک اصل در مجموعه کارها باید مورد توجه قرار گیرد(مقام معظم رهبری ) / اگر ژرف یابی و پژوهش نباشد، نتیجه اش یک جا ایستادن، درجازدن و با دنیای پیرامون خود بیگانه تر شدن است.(مقام معظم رهبری ) / بدون ژرف یابی در هیچ مقوله ای نمی توان به هدفهای والا دست یافت.(مقام معظم رهبری ) / کارهای پژوهشی حوزه باید بتواند منظومه کاملی را به وجود بیاورد تا همه نیازهایی را که حوزه متصدی آن است، و بدان اهتمام دارد پوشش دهد.(مقام معظم رهبری )
.:: مقدمه ای بر فرآیند تحقیق ::.



اشاره :حجت الاسلام والمسلمین علی اکبر رضایی در شهریور ۱۳۴۴ در یزد به دنیا آمد. دوران کودکی و تحصیلات خود را تا مقطع دبیرستان در تهران گذراند. در سال ۱۳۶۱ وارد حوزه علمیه شد و دروس مقدماتی و سطوح متوسط را در تهران و یزد فراگرفت. سپس در سال ۱۳۶۹ رهسپار حوزه علمیه قم گردید و سطوح عالی حوزوی را در آن شهر سپری کرد. هم چنین چندی از دروس خارج فقه و اصول حضرات آیات عظام: تبریزی و وحید خراسانی بهره برد. وی از سال ۱۳۷۲ تاکنون به امر پژوهش در حوزه رجال و تاریخ اسلام اشتغال داشته و کتب و مقالات پژوهشی متعدّدی را نیز منتشر نموده است. کتاب «تاریخ اسلام (از وفات پیامبر(ص) تا سقوط بنی امیه)، از جمله کتب پرشمارگان اوست که در سال ۱۳۹۲، توسط حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، به چاپ رسید. حجت الاسلام رضایی، مسئولیت دبیری چهارمین دوره جشنواره علامه حلی استان تهران را در سال ۹۲ بر عهده داشت. بررسی اجمالی تاریخ حوزه های علمیه و زندگی علمای دینی، از آغاز دوره اسلامی تاکنون، بیانگر این واقعیت است که هیچ گاه فعالیت های علمی حوزویان در برنامه های آموزشی و برگزاری کلاس های درس خلاصه نمی شده و طلاب علوم دینی و به ویژه علما به فراخور فرصت و امکاناتی که در اختیار داشتند، به فعالیت پژوهشی و نگارشی نیز می پرداختند. آنان گاه به شبهاتی که در آن زمان مطرح می گردید، پاسخ می گفتند و زمانی نیز برای استفاده آیندگان قلم می زدند. نتیجه همه این تلاش ها، میراث گرانقدری است که امروزه در اختیار همه اندیشمندان در سراسر جهان قرار دارد. از سوی دیگر باید پذیرفت که امروزه جامعه علمی جهان برای انتقال افکار و ایده های خویش و به ویژه در خَلق آثار نگارشی، از ابزار بسیار مهم و اثرگذار نوین بهره مند است و شیوه های قدیمی نمی توانند در عرضه اثر به دنیای علم و دانش، رتبه چندانی را به دست آورند. بنابرین باید توجه داشت که بدون تحقیق و ژرف نگری در مسائل گوناگون نمی توان حرکت علمی حوزه را پیش برد و روند رو به رشد فرهنگ اسلامی و بالندگی علم و دانش را در جهان اسلام، از گزند آفت های بی شمار مصون ساخت. از طرفی این نکته، حائز اهمیت است که تحقیق و نویسندگی در حوزه های علمیه، نیازمند آشنایی با روش های نوین و کسب تخصص لازم است؛ چرا که فقدان بهره گیری از این روش ها، دست کم تلاش علمی طلاب را از دست یابی به نتیجه دلخواه و نیز عرضه آن به دنیای علم و فرهنگ باز خواهد داشت. با این حال، آن چه در ابتدای بحث ضروری می نماید، آشنایی با چیستی پژوهش و وقوف بر ضرورت آن در کنکاش های علمی است. بر این اساس، ما در این نوشتار کوتاه، به برخی مباحث مقدماتی درباره تحقیق که فرآیندی، پردامنه، به خصوص در حوزه های علمیه است، می پردازیم.


۱. تعریف تحقیق :تحقیق در لغت به معنی «وارسی کردن، کشف حقیقت و به کنه حقیقت امری رسیدن» و در اصطلاح، «کوششی علمی و اندیشیده، توأم با طرح و نقشه برای کشف حقیقتی مجهول است» (دهنوی، ۱۳۸۸: ۱۱). مطابق این تعریف، صرف گردآوری مطالب از منابع مختلف، هرچند علمی و قابل استفاده باشد، تحقیق محسوب نمی گردد و امتیاز پژوهشی ندارد.


۲. اهمیت تحقیق :بشر همواره با کنکاش در طبیعت و موجودات زمینی و آسمانی، راه های جدیدی را برای رفع نیازها و رشد و تعالی خویش یافته و دایره علوم و معارف را گسترش داده است. اختراعات علمی و یافته های نظری در علوم تجربی، انسانی و... که زندگی مادی و معنوی انسان را تکامل بخشیده نیز همگی از گذر پژوهش ها و جستجوهای مستمرّ دانشمندان به دست آمده اند. اهمیت تحقیق در علوم اسلامی، با توجه به حجم شبهات و نیاز جهانی به شناخت معارف اسلام، بسیار روشن است.


۳. فواید تحقیق :هر تحقیقی به سهم خود با سختی ها و مشکلات عدیده ای؛ نظیر وقت گیر بودن، کمبود منابع، موانع نشر و... مواجه است که بعضاً روند پژوهش را کند کرده یا به کلی مانع انجام آن می شوند. با این همه پژوهش، فواید بسیاری را به همراه دارد که توجه به آنها تا حدود زیادی، سختی ها را قابل تحمل ساخته و حرکت آن را سرعت می بخشد. برخی از این فواید عبارت اند از:


الف) تقویت روحیه کنجکاوی :امروزه کمتر کسی را می توان یافت که نسبت به مسائل زندگی خود و دیگران کنجکاوی نکند و در او شوق دستیابی به حقایقِ نایافته نباشد؛ گو اینکه این مسئله، امری فطری و مورد توجه همه انسان ها در هر رنگ و نژاد است. کار مداوم پژوهش و تحقیق در مسائل علمی، این روحیه را تقویت کرده و دریچه های دانایی را به روی پژوهشگر می گشاید (رک.به: دهنوی، ۱۳۸۸: ۱۲).


ب) تجدید حیات علم و رشد بشر :رشد و بالندگی علم و حرکت پرشتاب نهضت نرم افزاری و سخت افزاری در همه زمینه های مادی و معنوی، نیازمند پژوهش های علمی و تحقیقات میدانی است. اساساً زمانی پیشرفت علمی صورت می گیرد و علم و حیات، قوت دوباره می یابد که از پشتوانه پژوهش های مستمرّ فرهیختگان بهره مند گردد. در غیر این صورت، علوم بشری همچون آب راکد، به انواع آلودگی ها وعقب ماندگی ها دچار خواهد شد.


ج) حذف خرافات از فرهنگ و جامعه :با وجود پیشرفت های علمی بشر، خرافه گرایی و اعتقاد به امور واهی و پوچ، هم چنان بر افکار، رفتار و فرهنگ مردم سایه افکنده است. مردم همواره در کمند تعصبات قومی و ملی و شبهات بی پاسخ، اسیرند و هنوز بسیاری از حقایق دینی و فرهنگی برای آنان روشن نیست. بنابراین پژوهش در مسائل دینی، به ویژه آن دسته که شیوه صحیح زندگی را به مردم می آموزد، مورد نیاز بوده و از امور ضروری و لازم به شمار می رود.


۴. ضرورت های تحقیق :در این بخش به نکاتی چند اشاره می شود: ۱- كسب تخصص لازم و رعایت اصل تقدّم آموزش بر پژوهش  /پژوهش، مبتنی بر آموزش است؛ یعنی قبل از ورود به عرصه پژوهش و انجام طرح‏های تحقیقاتی، لازم است نیروهای متخصص در آن زمینه تربیت شوند. به عبارت دیگر، فعالیت پژوهشی در هر حوزه ای که باشد، نیازمند فراگیری علوم پایه و تخصصی است و صرف آشنایی با اصطلاحات یک علم نمی تواند موفقیتی را فرا روی پژوهشگر قرار دهد؛ مثلاً گاه برخی از طلاب که تحصیلات متوسطی دارند، دست به پژوهش هایی می زنند که در محدوده توان علمی آنان نیست و دست کم باید در آن موضوع از قدرت استنباط و اجتهاد برخوردار باشند. البته این سخن بدین معنا نیست که طلاب باید به طور قطع، به درجه اجتهاد برسند تا بتوانند پژوهش کنند، بلکه مراد آن است که پژوهش در هر حوزه، نیازمند دانش مخصوص و در سطح خود می باشد. گاه سال ها باید در یک رشته، تحصیل و مطالعه کرد تا از مهارت و توان کافی برای پژوهش در آن رشته برخوردار گردید. نکته دیگر آن که پژوهش در هر حوزه ای، دارای روشی تخصصی است. برخی از افراد، روش تحقیق عمومی را می‏دانند، ولی از اقسام و روش‏های تحقیق، به ویژه روش‏های تخصصی هر حوزه و روش پژوهش میان‏رشته‏ای آگاهی ندارند؛ از این رو در انتخاب روش مناسب تحقیق، با مشكل مواجه می‏شوند؛ مثلاً رشته های فقه، تفسیر یا تاریخ گرچه دارای روشی عمومی و یکسان در تحقیق هستند، ولی هر یک در انتخاب موضوع، روش ورود و خروج، نحوه استدلال و شیوه استفاده ازمنابع، متد خاصی دارند. نکته آخر این که محققان، همواره نیازمند بازآموزی و نوسازی روش تحقیق خود در طول زمان هستند. برخی از پژوهشگران از این نیاز اساسی غافل می‏شوند و در نتیجه، زحمات آنان ره به جایی نمی‏برد یا شكل و سامان خوبی نمی‏یابد و یا استفاده بهینه از آنها نمی‏شود.


۲- انتخاب یك موضوع جزئی :واژه موضوع در این عنوان، عام است و شامل سه محور مسئله، موضوع و متن می شود. تحقیق در حوزه علوم اسلامی، گاه بر محور مسئله پژوهی صورت می گیرد. در این صورت هرچه مسئله تحقیق، جزئی‏تر باشد، نتیجه دقیق‏تر خواهد بود؛ از این رو لازم است مسئله تحقیق، به مسائل متعدد، تجزیه و سپس یك مسئله برای تحقیق انتخاب شود یا چنان چه مسئله تحقیق، کاملاً جزئی است، روش پیشنهادی آتی می تواند طرح پژوهشی مسئله را روشن کرده و به تصویر کشد. بر این اساس، راه‏های زیر برای تجزیه مسئله پیشنهاد می گردد: الف) تجزیه به علل محتمل؛ ب) تجزیه به آثار محتمل؛ ج) تجزیه به ابعاد محتمل؛ د) تجزیه به مصادیق (رضایی اصفهانی، ۱۳۸۳: ۷۸). گاهی نیز محور پژوهش، یک موضوع مشخص است که اطلاعات مربوط به آن، در یک اثر به طور پراکنده وجود دارد و پژوهشگر، آنها را در مجموعه ای جمع می کند. (موضوع پژوهی) در این صورت نیز روش فوق برای تجزیه موضوع و تبیین فصل بندی های آن به کار می رود. هم چنین در مواردی متن یک اثر، محور پژوهش قرار می گیرد و پژوهشگر قصد دارد آن را تصحیح، ترجمه، شرح یا نقد کند (متن پژوهی) (نکونام، ۱۳۹۰: ۱۹).


۳- توجه به نیازسنجی در انتخاب موضوعات پژوهشی :در بسیاری از موارد، مراكز پژوهشی و پژوهشگران، از روش صحیح برای انتخاب موضوع و مسئله پیروی نمی‏كنند و صرفاً به رفع تكلیف می اندیشند. حال آن که باید در انتخاب موضوع به معیارهایی؛ نظیر روزآمدی، نیاز جامعه و مراكز علمی، استعداد و توان پژوهشگر، علاقه وی و ضرورت پژوهش در موضوع توجه داشت.


۵. آسیب های تحقیق :پژوهش نیز مانند بسیاری از حوزه های فعالیت فرهنگی، از آسیب های مختلف مصون نیست. این آسیب ها گاه زحمات چند ساله محقق یا مراکز پژوهشی را ناکام می گذارد. مواردی از آسیب های تحقیق عبارت اند از:


۱- شتاب زدگی و سطحی نگری در تحقیق :پژوهش با ژرف ‏نگری و نظریه پردازی، رشد می‏یابد و بالنده می‏شود و پروسه ای زمان بر و وقت گیر است. بنابرین پژوهشگر باید برای رسیدن به نتیجه مطلوب خود، از هرگونه شتاب زدگی پرهیز کرده و سعه صدر داشته باشد؛ زیرا نتایج برخی از پروژه های تحقیقاتی در عین این که حجم بسیار ناچیزی دارند، گاه طیّ سال‏های طولانی به دست می آیند. شتاب زدگی در تحقیق، ناپختگی نتایج و طرح نظریه های نادرست و غیر محققانه را به دنبال خواهد داشت و مانع رشد و پیشرفت علم می شود. هم چنین برخی از پژوهشگران، روحیه‏ای تسامحی، سهل انگارانه و سطحی نگر دارند. این روحیه، ضربه‏ای غیر قابل جبران به پژوهش وارد می‏كند.


۲- سوگیری در پژوهش :گاه پژوهشگر، دیدگاه خود را درباره موضوع تحقیق، از قبل انتخاب كرده است و می‏كوشد آن را بر متن تحمیل كند. گرچه وی پس از مطالعات اولیه، جهت گیری و فرضیه هایی برای پاسخ مسئله خود دارد، ولی هنگام پژوهش باید بنده تحقیق و مطیع یافته های آن باشد و از هر گونه سوگیریِ بدون دلیل بپرهیزد. به عبارت دیگر، محقق نباید از ابتدا به دنبال یافتن یا ایجاد مستنداتی برای اثبات نظریه خویش باشد، بلکه باید خود را به مستندات و شواهد تحقیق بسپارد و از دلیل تبعیت کند. علامه طباطبایی، این شیوه را در تفسیر المیزان، «تطبیق» خوانده است (طباطبایی، ۱۳۷۲، ج۱: ۱۰).


۳- نوگریزی (نادیده انگاشتن موضوعات درجه اول) :برخی از پژوهشگران، از موضوعات نو در حوزه پژوهش فراری هستند و غالباً خود را سرگرم موضوعات كهنه، تكراری و سنتی می‏كنند و به هر دلیل به حوزه‏های نوین علمی نپرداخته و به آفرینش فكری دست نمی‏یازند. در هر صورت این، آسیبی جدّی است كه مانع پیشرفت پژوهش می‏شود و از انجام تحقیقات نوین جلوگیری می‏كند. برخی از افراد نیز به دلیل علاقه به موضوع یا برای رفع نیازهای علمی خود، دست به پژوهش می زنند؛ حال آن که این اطلاعات را می توان با مطالعه منابع مفید دریافت کرد. این اقدام، طلیعه ورود به انجام پژوهش های تکراری و بی نتیجه است. بنابرین باید به این نکته توجه کافی داشت که چنان چه کاوش علمی شایسته ای درباره موضوع مورد نظر صورت گرفته است، از ورود مجدّد به آن اجتناب شود؛ مگر آن که از نظر شکلی یا محتوایی، نوآوری خاصی به وجود آید.


۴- ضعف روحیه نقدپذیری و نقّادی :پژوهشگر باید روحیه‏ای نقّادانه داشته باشد و بر هر دلیل و مسئله‏ای علامت سؤال بگذارد تا بتواند مشكلات را بشناسد و آنها را حل كند. به همان اندازه نیز لازم است پژوهشگر، نقدپذیر باشد؛ یعنی دلایل منطقی و اشكالات متعدد مخالفان خود را با شرح صدر، مورد بررسی قرار دهد و اگر صحیح است، بپذیرد.


۵- شخص محوری و تمایل به تحقیق فردی (فرار از عقل جمعی و ارزیابی) :محققان حوزه دین، از دیرباز به تحقیق فردی عادت كرده‏اند؛ از این رو در گوشه كتابخانه می‏نشینند و تحقیق خود را انجام داده، نتیجه آن را ارائه می‏نمایند. این شیوه از آن جهت كه استقلال محقق و اجتهاد شخصی او محترم شمرده شده و آرای فردی او منتشر می‏گردد، مفید است، اما از سوی دیگر، محقّق را از مشورت و بهره‏گیری از نقدها و افكار دیگران محروم می‏سازد و رشد علم را كند می‏گرداند. بنابرین بهتر است تحقیقات حوزوی، به ویژه پژوهش هایی را که روح جمعی دارند، حتی الامکان در قالب گروه های چند نفره به سامان آورد؛ چرا که پژوهش‏های جمعی، نتیجه‏ای كامل‏تر و استوارتر به بار می‏آورند.


۶- عدم رعایت اخلاق حرفه‏ای پژوهش :پژوهشگران به ویژه در حوزه دین، افراد بااخلاق و امینی هستند، اما گاه برخی از افراد به دلیل عدم آشنایی با روش پژوهش، مطالب دیگران را بدون آدرس نقل می‏كنند كه این كار، نوعی سرقت علمی محسوب می گردد. این امور، شایسته یك محقق نیست و از اخلاق حرفه‏ای پژوهشگری، به دور بوده و از آسیب‏های اخلاقی پژوهش به شمار می‏آید.


۷- افراط و تفریط در برخورد با افكار دیگران :در حوزه تحقیق، رعایت اعتدال و انصاف، یك اصل اساسی است كه زمینه‏ساز شكوفایی استعدادها می‏شود. رعایت نكردن این اصل و برخوردهای تند، موجب دلسردی محققان و كند شدن روند تحقیقات می‏ گردد. گاه موضوع مورد پژوهش یا یکی از نظریه های مطرح در آن، مسئله ای اجماعی و مشهور است و در حقیقت، از مرزهای اعتقادی شیعه و ضرورت های مذهبی به شمار می رود. بنابراین پژوهشگر فهیم نباید با استناد به سندی نادر یا قابل خدشه، از مرزهای یاد شده عبور کند.


۸- اجتناب از سهل انگاری در پژوهش :پژوهش و حل مسئله، در گرو تلاشی مستمر و کوششی جدی است. باید پیشینه موضوع و نظریه های مختلف را کاملاً استقصاء و به دقت بررسی کرد. سهل انگاری در این امر و دستیابی زودهنگام به نتیجه، از ارزش کار می کاهد و چه بسا در این میان، نسبت هایی ناروا به نویسندگان یا محققان دیگر داده شود.


۹- ترس از ابراز عقیده و نظریه‏پردازی :پژوهشگر باید شجاعت ابراز عقیده و نظریه‏پردازی مستدل را داشته و دارای اعتماد به نفس قوی باشد تا بتواند گامی در جهت پیشرفت علم به پیش نهد. گاه عوامل درونی؛ مثل سستی اراده یا عدم اعتماد به نفس و ترس از شكست موجب می‏شود كه پژوهشگر، سال‏ها نظریه خود را اعلام نكند یا در ابراز عقیده، به تقیه و پنهان سازی روی آورد. البته در این کار لازم است به کمین گاه های شیطانی و چالش های اخلاقی؛ نظیر غرور و خودبزرگ بینی نیز توجه شود.


۱۰- توجه بیش از حد به مباحث نظری و دوری از مباحث كاربردی :انواع تحقیقات بنیادی، كاربردی و راهبردی، مورد نیاز جامعه علمی و پژوهشی کشور است. اما غالباً تحقیقات كاربردی و مربوط به مسائل عینی جامعه، مورد غفلت مراکز علمی و پژوهشگران قرار می گیرد. در مقابل، به پژوهش‏های بنیادی و نظری، اهمیت بسیاری داده شده و هزینه های زیادی برای آن صرف می گردد. بنابراین انتظار می رود حوزه های علمیه، به تبیین عالمانه مسائل کاربردی همت گمارند و از پرداختن به موضوعات تکراری و بی فایده اجتناب ورزند (رک.به: رضایی اصفهانی، ۱۳۸۳: ۷۸).


كتابنامه


۱. دهنوی، حسین. (۱۳۸۸)، روش تحقیق، قم: دارالصادقین. / ۲. رضایی اصفهانی، محمدعلی. (۱۳۸۳)، «آسیب شناسی پژوهش در حوزه های علمیه»، مجله پیام حوزه، بهار و تابستان، شماره های ۴۱و۴۲. / ۳. طباطبایی، علامه سید محمدحسین. (بی تا)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دارالفکر. / ۴. نکونام، جعفر. (۱۳۹۰)، روش تحقیق با تأکید بر علوم اسلامی، قم: دانشگاه قم


 


 


 

حجت الاسلام والمسلمین علی اکبر رضایی

نقشه سایت :: sitemap