جشنواره علامه شعرانی ویژه نامه نخستین جشنواره سخن نفرات برتر حجتالاسلام والمسلمين مجید احمدی کچایی
ضرورت پژوهش و بازخوانی داده‌های علوم اسلامی و انسانی، نه به جهت صدور یک امر مولوی از سوی مقام معظم رهبری(مدّ ظلّه العالی)، بلکه به عنوان ضرورتی اجتناب‌ناپذیر در ایران نوین، مورد توجّه قرار گرفته است. امروزه ما حوزیان چه بخواهیم و چه نخواهیم، در معرض آشکار انواع سؤالات و مطالبات، چه در سطح داخلی و چه در سطوح بین‌المللی آن هستیم. حتی اگر چنین سؤالاتی نبود، شتاب چشمگیر علوم انسانی در مقیاس‌های جهانی آن می‌تواند چالشی جدّی برای علوم اسلامی باشد. در این میان، داده‌های روایی از سوی اولیای دین و امامان شیعه، خود به عنوان نیروی بالقوه در جهت رشد بینش و منش ما می‌باشد، و حتی می‌توان مدّعی شد که این حجم عظیم علمی، توانایی غنی‌سازی هر تمدّنی را داشته باشد.
طرفه آن‌که، بستر بسیار مناسب و به نوعی کم‌نظیرِ هم‌زمانیِ ما با طلوع فجر انقلاب اسلامی که به تحقیق در تاریخ شیعه و جهان اسلام، کم‌نظیر بوده است، جای هر گونه انفعال و اهمال را از سوی شاگردان آن مکتب گرفته است. این در حالی است که باور به پژوهش در حوزه علمیه، گرچه به نسبت دوره‌های پیشین، فاصله‌ای در خور توجّه داشته، در عین حال، شتاب جهانیِ پیشرفت علوم در حوزه‌های گوناگون در سطح جهان و نیاز بشر امروز به باورهای وحیانی، بسی تلاش بیشتر حوزیان را طالب است. گرچه تردیدی در نظام متقن آموزشیِ حوزه علمیه که ریشه در نظرگاه‌های امامان شیعه و اندیشمندان سترگ گذشته بوده، نیست، اما امروزه علاوه بر ادامه اجتهاد جواهری، که ریشه در عالمان سلف داشته، نیازمند به بازخوانی پژوهش در مواد اولیه قرآنی، روایی، بیش و کم احساس می‌شود.
امری که بی‌گمان توجّه اساتید و فضلای حوزوی بر آن کمتر متمرکز بوده، این است که متأسفانه ضرورت پژوهش همچنان در هاله‌ای از تردید و ابهام و چانه‌زنی‌های طلبگی، کمتر مورد توجّه قرار گرفته و پناه بردن به شیوه‌های آموزشیِ چند سده اخیر، راحت‌ترین امر ممکن قلمداد می‌شود. در میان علوم اسلامی، در مباحثی؛ همچون تفسیر، کلام، فلسفه، اصول، فقه1و حدیث، که همگی در مهجوریت نسبی به سر می‌برند، تاریخ اسلام و تشیع، خود از دورافتادگیِ دوچندان رنج می‌برد.
نگارنده گرچه در این امر و همه مباحث اسلامی، خود را طلبه‌ای نوپیدا می‌داند، اما مطالعاتِ نزدیک به دو دهه‌ایِ وی در زمینه تاریخ اسلام، سبب شگفتی فراوان وی را فراهم آورده است؛ شگفتی بدان جهت که امروزه مراکز بزرگ شیعه‌پژوهی در جهان، نه در حوزه علمیه، بلکه در رقبای سنتی ما در آمریکا، کانادا، انگلستان، هلند و فلسطین اشغالی است؛ شگفتی بدان جهت که آن‌که امروز جهان و مجامع آکادمیک علوم و مطالعات اسلامی، او را به عنوان شیعه‌شناس اول جهان می‌شناسند، نه مرجع تقلید شیعه، بلکه خاورشناسی یهودی به نام «اتان کلبرگ» می‌باشد؛ گرچه تردیدی در فضلیت عالمان ژرف‌اندیش شیعه نیست، اما عدم آشنایی با شیوه‌های نوین جهانی، سبب شده تا دیگران در این زمینه، بیش از علمای ما مطرح شوند.
کلبرگ توانست با به دست گرفتن کتابخانه گلدزیهر، دیگر هم‌کیش خویش، به مطالعات در زمینه تاریخ تشیع بپردازد و آثار ماندگاری از خود بر جای نهد؛ برای نمونه، او کتابی با عنوان «کتابخانه سید بن‌طاووس» نگاشت و با کمترین تعصّب در آن کتاب سعی کرد تا باورهای گوناگون مرحوم سید را از میان کتاب‌های احتمالیِ در دست وی، مورد بازخوانی قرار دهد. همچنین با طرح نظریه «از امامیه تا اثناعشریه»، سعی فراوانی داشت تا شیعه را تنها واکنشی در مقابل رخدادهای آن روز دانسته و هرگونه وابستگیِ از پیش طراحی‌شده آن را به پیامبر اکرم(ص)، در هاله‌ای از ابهام دانست.
اما در این سوی میدان، کمتر کمر همّت بسته شده تا خود را به دیگران، تشنه علوم وحیانی معرفی کنیم. امروزه و با مطلع‌الفجر انقلاب پُرشکوه اسلامی که با گفتمان فقه پویای شیعی در مقیاس‌های جهانی پا به عرصه گذاشته است، سبب حساسیت بیشتر خاورشناسان و مطالعات جدّی‌تر آن‌ها در زمینه‌های گوناگون شیعیان شده است، که بدون تردید مرتبط با اهداف منافع دولت‌های آنان است که همگی از رقبای ایران نوین اسلامی محسوب می‌گردند. در این میان، این سؤال، قابل طرح است که ما در کجای این قافله پُرشتاب تمدّنی قرار گرفته‌ایم؟ آیا همّت عالمان بزرگ که تألیفات تعجب‌برانگیزی برای از میان رفتن مشکلات شیعیان داشته‌اند، در میان ما دیده می‌شود؟ آیا می‌توان بلندهمّتیِ ما را به بلندای تمدّن جهان‌شمول امام عصر(عج) که به باور ما، روزی تحقّق پیدا خواهد کرد، دانست؟
در هر صورت، همان‌طور که بیان شد، به رغم گسترده‌تر شدن پژوهش در میان اندیشمندان حوزوی، اما همچنان این امر، جایگاه حقیقی خود را باز نیافته است. به باور نگارنده چند عنصر می‌تواند در شتاب گرفتن این امر، اثرگذار باشد:
1. توجّه به شیوه‌های نوین آموزشی، به‌خصوص پژوهش‌های مورد نیاز در سطح داخل و خارج از کشور؛
2. توجّه به بازآموزی زبان‌های مورد نیاز برای ترجمان شیوه‌های پژوهش و آشنایی با مراکز معتبر جهانی؛
3. توجّه به ظرفیت‌ها و استعدادهای طلاب و هدایت هدفمند آن‌ها به سوی علوم حوزوی؛
4. توجّه به متون کهن قرآنی و روایی.
پی‌نوشت
1. گرچه تمرکز بیشتر حوزیان در دو بخش مهم فقه و اصول، بیش از دیگر علوم اسلامی و انسانی بوده است، در عین حال، دوری گرفتن از مباحث مهم در این زمینه؛ از جمله اقتصاد، ورزش، موسیقی و...، سبب است شده تا چانه‌زنی‌های فقهی در این زمانه، کمتر مشکلات روزانه شریعت‌مداران را به سامان کند.
