یکی از اصول و شاخصه‌های درخشان حوزه علمیه در طول اعصار، که همچون خورشیدی بر فراز قله‌های تعلیم و تربیت سایر مراکز علمی، خودنمایی می‌کند، اجتهاد و مجتهدپروری است؛ شاخصه‌ای که شاید هنوز به عمق استواری‌اش پی نبرده و قامتش را به تمامِ بلندی‌اش نیافته‌ایم؛ اصلی که سید مرتضی‌ها، شیخ طوسی‌ها، علامه حلی‌ها، شیخ انصاری‌ها و امام خمینی‌ها، ثمره آن هستند: یکی عقاید شیعه را مستحکم می‌نماید و دیگری فقه شیعه را تحرّک می‌بخشد؛ یکی آبروی شیعه می‌گردد و دیگری فقه شیعه را متحوّل می‌کند، و یکی هم جامعه شیعه را منقلب می‌سازد.

چنین شجره طیّبه‌ای که ریشه‌هایش استوار در مکتب اهل بیت(ع) و شاخه‌هایش موّاج در آسمان فهم و تقواست، زیبنده مواظبت، نگهداری، غرس و آبیاری است، تا میوه‌هایش را که تضمین سعادت بشری است، به دست همگان برساند. آن‌چه که این شجره را آبیاری نموده و بر توان و ثمره آن می‌افزاید، مطالعه و تحقیق است؛ چیزی که نزد بزرگان دین، فریضه‌ای مسلّم به شمار آمده و می‌آید. با مطالعه مستمر و تعمیق آن و تدقیق در اقوال است که می‌توان خود را به قلّه اجتهاد که روی دیگر آن، تولید علم است، رساند.

شاید (و به اعتقاد نویسنده) قطعاً یکی از رمزهای موفقیت خاتم الفقهاء و المجتهدین شیخ انصاری همین نکته است که وی در مسیر تولید علم ابتدا به بررسی نظرات بسیاری از بزرگان پرداخته و با الهام گرفتن از صواب‌های آنان، از کژی‌هایشان مصون مانده، و در پایان به نقطه‌ای رسیده است که هنوز بسیاری را یارای رسیدن به آن و بسیاری را یارای عبور از آن نبوده و نخواهد بود؛ و از این روست که روش ابداعی او صد سال است مسیر هموارِ مجتهدان قرار گرفته است.

با این حساب، ریشه اجتهاد را باید در پژوهش و تعمیق دید. هر چقدر دامنه تحقیقات و تأمّلات در آن‌ها گسترده‌تر و عمیق‌تر گردد، میوه حاصل از آن، شیرین‌تر بوده و به آسانی در تیررَس نقّادان قرار نمی‌گیرد. این سخن، جز فرموده مولایمان امیرالمؤمنین(ع) نیست که فرموده‌اند: «إضربوا بعض الآراء ببعض تتولّد منه الصواب». سخن بس عمیقی که گذشت، زمان، پرده از چهره طلایی آن می‌گیرد و راه رسیدن به صواب و درستی را آشکارا فریاد می‌زند: تحقیق (بعض الآراء ببعض) و تعمیق در آن (اضربوا) که نتیجه‌اش اجتهاد و تولید علم (تتولّد) صحیح (الصواب) خواهد بود.

قدمی که جشنواره‌هایی؛ مانند علامه شعرانی(ره) برمی‌دارند، گامی خوب در راه بنیادی نمودن ریشه‌های این اصل وزین؛ یعنی تحقیق و تعمیق است. البته باید از خطرات و انحرافاتی که ممکن است در کنار این قدم میمون پدید آِید، آگاه بوده و با جلسات مستمر آسیب‌شناسی و دعوت از صاحب‌نظران و بزرگان دین، به رصد آن‌ها و حلّ و فصل‌شان پرداخت. امید آن‌که روزی در تمامی حوزه‌ها شاهد باشیم که طلاب و اساتید جوان و باروحیه انقلاب، با استعداد الهی و تلاش و کوشش و ارج نهادن به تجربه بزرگان این عرصه که همان عالمان وارسته و محقّق‌اند، این روش را برای خویش و آیندگان نهادینه نمایند که در این صورت، نتیجه‌ای جز تحوّل و تولید علوم حوزوی در پی نخواهد داشت.