اشاره
حجت‌الاسلام والمسلمین علی قنبریان، نویسنده و پژوهشگر و مدرّس حوزه علمیه و دانشگاه است که دارای مدرک سطح سه حوزه و نیز دانشجوی دکترای دانشگاه تهران در رشته مبانی نظری اسلام می‌باشد اساتید وی در دروس خارج فقه و اصول عبارت‌اند از: حضرات آیات علوی گرگانی، نوری همدانی، شبیری زنجانی، سبحانی و هاشمی شاهرودی. از جمله آثار قلمی او می‌توان به کتاب «نفی خواطر» و نیز مقالات «اضرار غایت به اخلاق آری یا خیر؟»، «تبیین ماهیت و سنجش کارکرد قوه متخیّله در ارتباط با تصحیح خواطر»، «تسویل نفس از دیدگاه آیات و روایات»، «تبیین ماهیت و سنجش تزیین شیطان با تأکید بر آیات و روایات»، «نقش روایات در فهم قرآن، با ارائه شواهد»، «راه‌کارهایی در کنترل ذهن با تأکید بر آموزه‌های اسلام»، «مرابطه از دیدگاه امام خمینی »، «سبک زندگی اسلامی با تکیه بر سنت پیامبر اسلام » و چند مقاله دیگر اشاره کرد که یا منتشر شده و یا در آستانه انتشارند. حضور در همایش‌های «آموزه‌های دینی و مسئله نفس و بدن»، «اندیشه‌های فلسفی استاد شهید مرتضی مطهری» و کنگره «فرهنگ و اندیشه دینی» و هم‌چنین تدریس در مدارس علمیه اباصالح قم، آیت‌الله مجتهدی و شیخ عبدالحسین و نیز دانشگاه تهران و دانشگاه آزاد اسلامی (واحد پیشوا) از دیگر سوابق پژوهشی و آموزشی حجت‌الاسلام قنبریان به شمار می‌رود.
در سال 1392 قبل از این‌که از پایان‌نامه سطح سه خود دفاع کنم، برای به دست آوردن تجربه، تصمیم گرفتم که در چند جلسه دفاعیه به عنوان مهمان شرکت کنم. در یکی از جلسات، محققی که از پایان‌نامه خود دفاع می‌کرد، عنوان کرد که نوشتن رساله‌اش، 3 سالِ مفید طول کشید. با تعجب، علت را پرسیدم. وی در جواب گفت که پیدا کردن منابع (مثلاً جلد50 بحارالأنوار) و نوشتن مطلب از آن‌ها و بعد دادن نوشته‌ها به تایپیست، سپس غلط‌گیری و ویرایش و... زمان‌بَر بوده است. به وی گفتم: اگر شیو ه‌های جدید تحقیق، به‌ویژه کارکرد محصولات و نرم‌افزارهای «مرکز تحقیقات رایانه‌ای علوم اسلامی نور» را می‌دانستی، خیلی زودتر به مقصد می‌رسیدی. مقام معظم رهبری در این زمینه می‌فرماید:
«این نمىشود كه در دنیا، كامپیوتر باشد؛ سرعت از ساعت و دقیقه به ثانیه رسیده باشد؛ براى ذرهذرههاى وقت و انرژى، حساب باز بشود؛ دانشگاه‌ها و مراكز پژوهشى عالم براى دانشجویان و محققان و خردهمحققانِ خودشان، امكانات تحقیق را فراهم كنند؛ اما ما طبق همان شیوههاى قدیمى كه یك روز بزرگان ما(قدّس الله أسرارهم الشّریفه) عمل مىكردند، چون دستشان خالى بود، عمل كنیم. مگر چنین چیزى ممكن و رواست؟ اصلاً جایز نیست. اینها چیزهایى است كه باید تطوّر پیدا كند. نمىشود شما امروز كه مىخواهید از این‌جا به تهران بروید، الاغى پیدا كنید و سوار آن بشوید و قدمبهقدم از این‌جا به كوشك نصرت، از آن‌جا به علىآباد و نقاط دیگر بروید، تا بعد از چهار، پنج روز به تهران برسید؛ چنین چیزى امكان ندارد. شما یك ماشین پیدا مىكنید و سوار آن مىشوید و یك ساعت، دو ساعت دیگر به تهران مىرسید؛ این وسیله در اختیار ماست. ما فقه هم مىخوانیم، اما از وسیله سریعالسیر هم استفاده مىكنیم؛ مگر مانع و منافاتى دارد؟ ما فقه هم مىخوانیم، اما از كامپیوتر هم براى فقه استفاده مىكنیم. ما فقه هم مىخوانیم، اما از شیوههاى جدید تحقیق هم استفاده مىكنیم. در دنیا روش‌هاى ویژه و بسیار جدیدى براى تحقیق علوم غیرتجربى وجود دارد. فقه از علوم تجربى كه نیست؛ از آن‌ها هم استفاده مىكنیم. ما فقه هم مىخوانیم، اما از ابزارهاى كار دستهجمعى هم استفاده مىكنیم» (بیانات معظم‌له در اجتماع طلاب و فضلاى حوزه علمیه قم- 1/12/1370).
هم‌چنین در جایی دیگر می فرماید: «بنده... از رایانه استفاده می‌كنم. مهجورترین روایات را در ظرف چند دقیقه پیدا می‌كنم. خیلی از روایات است كه... با زدن چند تكمه.... با آدرس در اختیار انسان قرار می‌گیرد... چرا باید از این استفاده نشود؟!» (بیانات معظم‌له در دیدار با اعضای شورای عالی حوزه علمیه قم- 29/6/1376).
گسترش روش‌هاى جدید اطلاع‌رسانى و پژوهش در عصر حاضر، به‌ویژه با استفاده از رایانه و قابلیتهاى گسترده آن، توجه خاص به این مقوله و عنایت جدّى به بهرهگیرى از همه امكانات فناورى روز را ایجاب مىكند. در ذیل به بررسی برخی از شرایط تحقیق ایده‌آل به عنوان مقدمه لازم تحقیق پرداخته و سپس برخی شیوه‌های جدید پژوهش را بیان می‌کنیم:
1. پژوهش مسئله‌محور
پژوهش بر دو نوع مسئله‌محور و موضوع‌محور می باشد. تحقیقات ایده‌آل، مسئله‌محور هستند؛ زیرا باعث تولید علم می‌شوند. در ابتدای تحقیق باید مسئله موردنظر که در پی حلّ آن هستیم، مشخص باشد؛ چرا که تحقیق در پی جواب آن مسئله می‌باشد. منظور از پژوهش موضوع‌محور، بررسی جوانب یک امر و گردآوری اطلاعات در مورد موضوعی خاص است؛ به عنوان مثال، جمع‌آوری آیات و احادیثی که در مورد تقوا وارد شده است، یک تحقیق موضوع‌محور می‌باشد و می‌توان از همین آیات و احادیث، در پژوهش مسئله‌محور استفاده نمود؛ به این صورت که سؤالی را (مثلاً: آیا تقوا، تأثیری در بهبود روابط زوجین دارد؟) آماده کرده و آیات و روایات را به منظور حلّ آن، مورد بررسی قرار دهیم.
2. محدودیت موضوع
برخی مواقع، موضوع انتخابی طلاب یا دانشجویان، پس از چندین بار درخواست تصویب، پذیرفته نمی‌شود و علّت آن هم گستردگی موضوع است. یکی از شرایط در روند تولید علم، محدودیت موضوع است و در موضوعات گسترده، تولید علمی صورت نمی‌گیرد. گستردگی موضوع سبب می‌شود که پژوهشگر، مطالبی را در زمینه‌های مختلف، جمع‌آوری کند؛ بدون آن‌که کارکرد خاصّی داشته باشد؛ به طور مثال، موضوع «علوم حدیث»، گستردگی زیادی دارد و برای انتخاب موضوع، مناسب نیست؛ اما مثلاً بررسی و جرح و تعدیل روات کتاب «اصول کافی»، محدود بوده و برای تحقیق مناسب است. در این پژوهش، هر کدام از قیود کتاب کافی و روات و جرح و تعدیل آن‌ها، دامنه موضوع را محدود و مقیّد می‌سازد.
3. واژگان کلیدی
واژگان کلیدی از ارکان مهم تحقیق است. بنابراین در انتخاب آن‌ها باید دقت زیادی کرد. این واژگان سبب می‌شوند که مخاطب با دیدن و خواندن آن‌ها، پی به شاکله تحقیق ببرد. این واژگان در حقیقت، نمایه تحقیق قلمداد می‌گردند. اما کارکرد مهم واژگان کلیدی در جمع آوری اطلاعات است. به عنوان نمونه، ممکن است موضوع نوشتار محقّقی، «ماهیت و کارکرد خواطر نفسانی از دیدگاه قرآن و روایات» باشد. واژگان کلیدی که نویسنده می‌تواند انتخاب کند و با توجه به آن‌ها مطالب را جمع‌آوری نماید، عبارت‌اند از: خواطر، نفس، وسوسه، حضور قلب، حدیث نفس و تمرکز ذهن. محقق با توجه به واژگان انتخاب‌شده، تحقیق را از منابع اسلامی و آیات و روایات آغاز می‌کند.
4. استفاده از شیوه‌های جدید
کارکردهای متنوّع استفاده از شیوه‌های جدید، بسیار است. از مهم‌ترین کارکردهای آن، دسترسی به منابع وسیعی از علوم و هم‌چنین بالا رفتن سرعت تحقیق است. در ذیل به دو نمونه از شیوه‌های جدید اشاره می‌گردد:
4.1. نرم‌افزارهای عمومی و تخصّصی
نرم افزارهای بسیار زیادی، به‌ویژه در حوزه منابع اسلامی، تولید شده است. استفاده از این نرم‌افزارها در فرآیند تحقیق، بسیار مناسب است. این نرم‌افزارها عمدتاً امکان جستجوی مفاهیم و واژگان کلیدی را در اختیار پژوهشگر قرار می‌دهند و از این جهت، پیشبرد روند تحقیق را برای وی تسریع بخشیده و فرآیند آن را آسان‌تر می‌نمایند؛ به عنوان نمونه، چنان‌چه ما کلیدواژه «وسوسه» را در نرم‌افزار «جامع‌الأحادیث» جستجو کنیم، در فاصله چند ثانیه، آیات و روایات و متون اسلامی که این کلیدواژه در آن‌ها وجود دارد، به دست می‌آید. برخی از نرم‌افزارها موضوعی هستند؛ مانند «معجم موضوعی بحارالأنوار». زمانی که مثلاً واژه «صلات» در قسمت جستجو ثبت شود، تمامی مطالبی که در این موضوع می‌باشد، در دسترس محقّق قرار می‌گیرد. حال، ممکن است با واژه‌های متعدّدی؛ مانند صلات، عبادت، نیایش، مناسک و غیره همراه باشد.
4.2. اینترنت
در شبکه جهانی اینترنت، مطالب گسترده‌ای را با موضوعات متنوّع، از اشخاص، اماکن و جوامع مختلف می‌توان یافت. اما مسئله مهمی که در استفاده از آن وجود دارد، موضوع اعتبارسنجی است. به دست آوردن داده‌های گوناگون، بدون آن‌که به منبع قابل اعتمادی متّکی باشد، از اعتبار تحقیق می‌کاهد. برای تحصیل اعتبار، از سه طریق زیر می‌توان استفاده نمود:
الف) مطالب را از سایت‌های معتبر انتخاب کرده و در منابع تحقیق، نام سایت را می‌آوریم؛ به عنوان نمونه اگر در زمینه فتاوای مقام معظم رهبری، مطلبی را می‌نویسیم، می‌توانیم از سایت معظم‌له استفاده کنیم.
ب) برخی مواقع، مطلب مفید و مناسبی را در اینترنت به دست می‌آوریم؛ بی‌آن‌که منبع آن ذکر شده باشد. در این‌جا با توجه به قرائنی که وجود دارد، مطلب را از منبع اصلی نقل می‌کنیم؛ مثلاً اگر در سایت بیان شود که مطلب از کتاب «تعلیم و تربیت» شهید مطهری آمده است، به آن کتاب مراجعه کرده؛ مطلب را یافته و به منبع اصلی و اصیل آن ارجاع می‌دهیم.
ج) مقالاتِ مجلات و فصلنامه‌های علمی- پژوهشی و یا علمی- ترویجی، در سایت‌های مختلفی؛ اعم از سایت خود فصلنامه‌ها و یا غیر آن؛ مانند پایگاه مجلات تخصّصی نور، به نشانی www.noormags.com و یا بانک اطلاعات نشریات کشور، به آدرس www.magiran.com قرار داده شده است که با به دست آوردن این مقالات، در روند تحقیق، می‌توان از آن‌ها استفاده کرد.
