شواهدی بر هماهنگی علم و وحی
چکیده:
در قرن اخیر میان برخی از روشنفکران مسلمان این شبهه فراگیر شده است که آموزههای وحی علمی نیست؛ به همین جهت گاهی در میان معتقدین به دین شبهاتی در این باره پدید میآید. از طرفی دیگر برخی از مردم اگر متوجه علمی بودن این دین بشوند بهتر به آن روی خواهند آورد.
موضوع این مقاله در باب اکتشافاتی است که علوم جدید بهآنها دست یافته در حالی که آیات قرآن کریم در 1400 سال پیش به آنها اشاره کرده است.
کلید واژه
علم، وحی، رنگ، حلال، حرام، طب
مقدمه
این تحقیق شامل موضوع تحقیق، هدف و ضرورت انجام تحقيق است که به طور مختصر به آن خواهیم پرداخت :
1. موضوع : موضوع این تحقیق درباره مطالبی است که علم روز درسده اخیر به آنها رسیده ، ولی قرآن 1400 سال پیش به آن اشاره کرده است .
2. هدف از این تحقیق اثبات هماهنگی علم روز با قرآن می باشد که به بخشی از این هماهنگی پرداخته شده است.
3. ضرورت تحقیق : در قرن اخیر در بین برخی از روشن فکران مسلمان این شبهه فراگیر شده است که آموزه های وحی علمی نیست؛به همین جهت گاهی در میان معتقدین به دین شبهاتی در ایناره پدید می آید. از طرفی دیگر برخی از مردم اگر متوجه علمی بودن این دین بشوند بهتر به آن روی خواهند آورد.
قرآن و رنگها
رنگها:
یکی از بخشهایی که در روانشناسی، بحث و بررسی میشود، بحث رنگها و ویژگیهای آن است که در قرآن نیز به آن اشاره شده است ؛
رنگ زرد:
﴿قال ادعُ لنا رَبَک یَبَیِّن لنا مالونُهَا قالَ إنَّه یقولُ إنَّها بقرة صفراء فاقِعٌ لَونُها تَسرُّ النّاظرین﴾ (بقره /69) .
گفتند برای ما از پروردگارت بخواه تا به روشنی بیان کند برایمان که رنگ آن گاو چگونه است ؟
(موسی ) گفت که او میگوید در حقیقت آن گاو زردی است که رنگش یک دست است و بیننده را شاد میسازد.
این کلامی از قرآن است که خداوند پانزده قرن قبل بیان نموده و بعد از گذشت سالیان متمادی اندیشمندان به آثار رنگ زرد پی بردهاند که به بخشی از آن اشاره میشود:
الف) ارزیابی دانشگاههای لوئیز یا ناوبورد و در آمریکا نشان میدهد که رنگ زرد حالت سرور را بازگو میکند. (رضایی، 1389: 7/146).
ب) «رنگ زرد تحریک کننده فکر است و بر کمبود فکری و روحی موثر است و برخی حالات عصبی را آرام میکند». (پاکنژاد، 1361: 5/198-190) . «شاید به همین خاطر است که این رنگ برای اتاق مطالعه پیشنهاد شده است. زرد، گرمکننده و از رنگهای گرم است و آزمایشهای روان شناسی ثابت کرده که رنگ زرد بسیار شادی بخش است». (رضایی، 1389: 7 / 146).
ج) پزشکی آنژوباستیک مدعی است که رنگ طلایی گردش خون را روانتر میکند و گرمای بدن را افزایش میدهد و سامانه عصبی را فعال میسازد (همان).
رنگ قرمز:
﴿فَإِذَا انشَقَّتِ السَّمَاءُ فَكَانَتْ وَرْدَةً كَالدِّهَانِ﴾ (الرحمن / 37) .
«پس هنگامی که آسمان شکافته شود و هم چون روغن مذاب گلگون گردد.» طبرسی ميگويد «کلمه ورده در این آیه به معنای «گل سرخ » تداعی کننده سرخی آسمان هنگام قیامت است که وجه تشبیه همان گرم بودن و فعال بودن زیاد است؛آسمان روز قیامت به گل سرخ تشبیه شده است»( بیتا: 27/ 338).
خداوند متعال در این آیه اوصاف قیامت را با گل سرخ بیان کرده است.
به جز مسائل مربوط به قیامت گویی میخواهد بگوید: رنگ قرمز از رنگهایی است که اثر تلاطم و گرمابخشی را به همراه دارد. خصوصاً که در ادامه میفرماید: «کالدهان» که در تفسیر دهان فرمودهاند: «دهان (به وزن کتاب) به معنی روغن مذاب، و گاه به معنی دُردی است که در روغن ته نشین میکند و غالباً رنگهای مختلفی دارد.» (مکارم شیرازی، 1369: 23/ 166) یافتههای جدید نیز این را نشان میدهد که « رنگ قرمز انرژی دهنده و محرک بسیار قوی است و به گفته بوعلی سینا فشارخون را بالا میبرد و جزء رنگهای گرم است.» (رضایی، 1389: 7/153).
رنگ سبز
﴿ فَأَنْبَتْنَا بِهِ حَدَائِقَ ذَاتَ بَهْجَةٍ﴾ (نمل / 60 ).
«به وسیله آن باغ هایی زیبا و سرور انگیز رویانیدیم.»
در بیان قرآن رنگ سبز ،رنگ شادی بخش است ؛ به طوری که نظاره بر آن از خستگی انسان میکاهد. پارسیان، از دیرباز عید خود را با آمدن بهار و سبزه همراه میکردند. امام کاظم g فرمودند: سه چیز نور چشم را زیاد میکند و در روایت دیگر نیز فرمودهاند سه چیز غم و اندوه را از دل بیرون میکند - نگاه به سبزه، نگاه به آب روان و نگاه به صورت زیبا. (مجلسی، بیتا: 104/45)
و یافتههای جدید نیز مؤید این موضوع است که رنگ سبز «در سیستم عصبی اثر میکند. این رنگ مسکن هیپوتنیک و تعدیلکننده هیجانات و اضطراب است. آرام کننده خوبی است و با استعمال آن هیچ کس عکسالعمل نشان نمیدهد.» (پاکنژاد، 1361: 5/ 198)
قرآن و طب
حلال ها؛
شیر مادر
﴿وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ﴾ (بقره / 233)
مادران باید 2 سال کامل فرزندان خود را شیر دهند.
این آیه نشان میدهد که دین اسلام در حدود 1400 سال پیش برای تمام مراحل زندگی انسان برنامه داشته است و در آن زمان به فکر تغذیه کودکان بوده؛ اما این سوال مطرح میشود که چرا قرآن شیر مادر را جهت تغذیه کودک توصیه میکند ؟ شاید اگر این سوال 100 سال پیش مطرح میشد، جواب قانعکنندهای نداشت؛ اما در حال حاضر با پیشرفت علم دانشمندان به خصوصیاتی در شیر مادر پیبردهاند که در هیچ غذایی موجود نیست و نمیتواند نیاز کودک را از جهات مختلف برطرف کند.
فواید شیر مادر
از نظر روان شناسی:
«شیر مادر باعث برقراری رابطه عاطفی و روانی بین مادر و نوزاد میشود و این رابطه بواسطه آرامشی است که نوزاد هنگامی که در آغوش مادر شیر میخورد ایجاد میشود.» (نیلفروشان، 1363: 75) «اگر مادر موقع شیردادن غمگین یا ناراحت باشد نوزاد زمانی که به سن 14 الی 15 سالگی برسد به تنبلی کلیه و کبد دچار میشود. و اگر دختر باشد خشکی صورت میگیرد و اگر پسر باشد ترک پاشنه پیدا میکند.» (عباسینژاد، 1385: 118)
از نظر بهداشتی، تغذیه، طب
«شیرمادر ضدعفونی شده است و نیازی به ضدعفونی کردن ندارد.»(همان:118) ممکن است بسیاری از غذاهایی که برای تغذیه کودکان استفاده میشود دارای میکروب باشند و ضرر به کودک برساند، ولی شیرمادر ضدعفونی شده است و «خود شیر مادر دارای ماده «آنتیکور» میباشد که خودش ماده ضد میکروب است و از نظر غذایی و معدنی متفاوت با شیرهای دیگر است؛ مثلاً شیرمادر 10 الی 15 گرمش برابر با 32 گرم شیرگاو و 40 گرم شیر بز و 51 گرم شیر گوسفند است.»(همان:119)
متأسفانه با فرهنگسازیهای غرب که عموماً در جهت منافع اقتصادی است، شیر مادر جای خود را به شیرخشک داد و باعث مشکلات جسمی و روحی و روانی در جوامع شد. این فرهنگ سازی با شایع کردن موضوعاتی مانند اینکه اگر مادری به فرزندش شیر بدهد در آینده برایش مشکلات جسمی به وجود میآید، انجام شد؛ اما در مقابل «علم روز ثابت میکند که اگر مادری به فرزندش شیر بدهد، کمتر مبتلا به سرطان سینه میشود.»(همان:120)؛ «همچنین تجربه نشان داده است که کودکانی که از شیر مادر استفاده میکنند کمتر مبتلا به کسالت هایی از قبیل نفخ، یبوست، اسهال، دل درد ، آلرژی، اگزما و کم خونی میشوند.» (نصیری، 1327: 76). خداوند در این آیه اشاره میکند که به کودکانتان 2 سال کامل شیر بدهید. در واقع خداوند با این نکته به فکر جامعه بشری است و میخواهد انسانها سالم و سلامت باشند. «طبق تحقیقاتی که در سال 1971 انجام شد و آمارها نشان میدهد، کودکانی که از شیرمادر به عنوان تغذیه استفاده میکنند نسبت به نوزادان دیگر شش برابر مرگشان کمتر است و مقاومتشان در مقابل امراض عفونی بیشتر» (کدیور، 1364: 19)
از این مطالب که بیان شده، مشخص ميشود که شیر مادر بهترین غذا برای کودک و نسبت به شیرهای دیگر بسیار مفیدتر است و باید دقت داشته باشیم که «شیرخالص گاو به کودکان زیان میرساند.» (نشلرد، بیتا: 110)
عسل
﴿وَ أَوْحى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذي مِنَ الْجِبالِ بُيُوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا يَعْرِشُونَ ثُمَّ كُلي مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ فَاسْلُكي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلاً يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِها شَرابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ فيهِ شِفاءٌ لِلنَّاس﴾ (نحل، 68، 69)
«پروردگار تو به زنبورعسل وحی (الهام غریزی) نمود که از کوهها و درختان و داربستهایی که مردم میسازند خانههایی برگزین. سپس از ثمرات و شیره گلها بخور و راههایی را که پروردگارت برای تو تعیین کرده است براحتی بپیما. از شکم آنها نوشیدنی با رنگهای مختلف خارج میشود که در آن شفا برای مردم است.»
باید بدانیم که در این آیه زمانی که خداوند از عسل سخن میگوید و آن را موجب شفا برای مردم معرفی میکند، نشان دهنده این است که در عسل ویژگیهایی متفاوت از بقیه خورا کیها وجود دارد که باعث شفای مردم میشود.
برخی از فواید عسل که علم روز آن را ثابت کرده است به شرح زیر است:
عسل دارای مواد قندی فراوانی است که میتواند عمده نیازمندی بدن انسان را برطرف کند. بواسطه «تحقیقاتی که انجام شده دانشمندان 15 نوع قند در عسل کشف کردهاند که از مهمترین آنها میتوان به فروکتوز (قند میوه) به نسبت 40 درصد و گلوکز (قند انگور) به نسبت 30 درصد و قند نیشکر به نسبت 4درصد اشاره کرد و در مجموع یک کیلو عسل 3250 کالری حرارت میدهد.» (قرقوز، 1377: 197)
ویژگیهای عسل فقط به مواد قندی محدود نمیشود؛ بلکه دارای ویژگیهای مختلفی است؛ مثلا عسل از نظر داشتن مواد ویتامینی دارای «ویتامین (اسید نیاسین) (پرودکسی) میباشد. (همان: 240) هرچند مقدار این ویتامینها در عسل زیاد نیست، ولی کافی و مفید میباشد.»
«همچنین دارای مواد معدنی از قبیل: آهن، فسفر، ید، سرب، نیکل، آلومینیوم، مس، پتاسیم، سدیم، روی و تیتانیم میباشد.» (شیرازی 1382؛ 115)
از ویژگیهای عسل مواردی ذکر شد؛ ولی از همه جالبتر این است که « عسل هرگز فاسد نمیشود به شرط آنکه از رطوبت دور باشد.» (عباسینژاد، 1385: 341) و همچنین «دارای ماده ضدعفونی کننده است که به صورت طبیعی در عسل وجود دارد.» (شیرازی، 1382: 118).
«این ماده شفا بخش دارای مادهای است که باعث طول عمر هم میشود.» (جزایری، 1370: 1/53)
شاید این نکته مطرح شود که عسل باعث میشود دندانها خراب شوند؛ چون دارای شیرینی است و شیرینی هم باعث خرابی دندان میشود. اما لازم است بگوییم که «عسل به دندانهای شما صدمه نمیزند بلکه باعث میشود دندانها سفیدتر و لثهها محکمتر شود.»(همان/57)
انجیر
﴿وَالتِّينِ وَالزَّيْتُونِ ﴾ (تین/1)
خداوند در این آیه به تین و زیتون قسم میخورد. تین به فارسی به معنای انجیر است. انجیر از جمله میوههایی است که خداوند به آن قسم خورده و به همین دلیل حتماً دارای ارزش فراوانی است. در جوامع غرب در این چند دهه مشاهده میشود که دیگر از انجیر به عنوان مواد دارویی استفاده نمیشود و انجیر جای خود را به مواد داروئی دیگر داده است که این نوع داروها به صورت شیمیایی تهیه شده است و دارای عوارض زیادی میباشد.
اما در تحقیقاتی که دانشمندان درباره انجیر انجام دادهاند به فواید فراوان و نداشتن عوارض آن اشاره شده است که به شرح زیر است:
فوائد انجیر
«شیر انجیر برای درمان یبوست به کار میرود.» (همان: 248) وهمچنین دارای« ویتامینهای آ، ب، ث میباشد و با وجود قند باعث چاقی نمیشود.» (همان:249).
همچنین «برای اطفال مفید است چون دارای مواد قندی میباشد.» (عباسینژاد، 1385: 536). علاوه بر این «دارای مادهای است که برای زخم دهان، ذاتالریه، زکام و سیاه سرفه بسیار مفید است و املاحي از قبيل کلسیم و آهن را به همراه دارد.» (اردوبادی، 1366: 246-247)
باید به این نکته توجه شود که نحوی استفاده انجیر برای هر بیماری متفاوت است و برای استفاده از آن برای هر یک از این بیماریها اگر بخواهیم از انجیر استفاده کنیم باید از دکتر سنتی نحوی استفاده اش را بیاموزیم بعد از آن استفاده کنیم.
موارد ذکر شده نشان میدهد که خواص زیادی در این ماده غذایی وجود داشته که قرآن به آنها قسم خورده است؛ البته حتماً مواردی که درباره این خوراکیها کشف شده همه موارد نیست ودر آینده دانشمندان به موارد دیگری دست خواهند یافت.
حـرام هـا
مردار
﴿إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنزِيرِ﴾ (بقره/ 173)
«همانا خداوند بر شما مردار و خون و گوشت خوک را حرام کرد.»
در این آیه خداوند اولین چیزی را که بر انسان حرام کرده است، مردار است. ولی سوالی که مطرح میشود این است که دلیل این که مردار حرام شده است، چیست و چرا قرآن به مردار اشاره میکند ؟ با اکتشافات جدید واضح شده است که چرا خداوند خوردن گوشت مردار را برای انسان حرام کرده است و روش «ذبح شرعی» را برای استفاده از موجودات حلال گوشت قرار داده است.
حال به علل این تحریمها که علم روز آنها را ثابت کرده است میپردازیم. در کتاب بهداشت اجتماعی در این باره آمده است:
«پس از مرگ حیوان، میکروبهای روده به خون و لنف وارد شده و شروع به نمو مینمایند؛ البته ابتدا باکتریهای هواخواه و هوانخواه تولید فساد مینمایند، باکتریهای هواخواه مواد سفیدی را تجزیه کرده و تبدیل به عناصر شیمیایی و گازهایی چون اسید کربنیک، هیدروژن سولفورده و آمونیاک و غیره مینمایند که اینها به ذاته تولید مسمومیت میکنند. باکتریهای هواخواه از بیرون به روی اجساد موثرند و بعضی حشرات بویژه انواع مگسها در کار عفونت اثر مهمی دارندودر فساد آنها کمک میکند و گوشت فاسد سختترین و خطرناک ترین مسمومیت (بتومائینی ) و غیره را ایجاد میکند. این سمها در شخص تولید عوارضی از قبیل التهاب حادّ معده و رودهها، قی، شکم روشی، تب زیاد، ناتوانی شدید، سرگیجه، اتساع مردمک و پایین افتادن پلک چشم مینمایند.» (نصیری، 1327: 37)
پس حال مشخص شد که چرا خداوند گوشت مردار را حرام کرد و برای اینکه ما بتوانیم از گوشت حیوانهای حلال گوشت استفاده کنیم ذبح شرعی را قرار داد. اینها نکاتی هستند که نشان میدهد که خداوند برای سعادتمند شدن انسانها یک برنامه کامل قرار داده است.
خون
﴿إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنزِيرِ﴾ (بقره/ 173)
همانا خداوند بر شما مردار و خون و گوشت خوک را حرام کرد.
اگر خداوند خون را حرام کرده است، حتما دارای حکمتی بوده؛ ولی ما در برخی جوامع میبینیم که از خون به عنوان نوشیدنی استفاده میکنند و حتی مذاهبی هم وجود دارند که یکی از شروط ورود به آن مذهب این است که باید خون خوار شوند تا بتوانند وارد این گروه شوند؛ اما اسلام خون خواری را نهی میکند. «در حالات حملات میکروب به بدن، گویچههای سفید خون سربازان مدافع میباشند و در موقع بیماری به تعداد آنان افزوده میشود واز گویچههای قرمز خون کاسته میگردد. بنابراین اثر میکروبهای بیماریزا در خون است و خوردن خون، مساوی با خوردن همه آن میکروبها است. (شیرزادی، 1382: 49)
اگر این نکات را 100 یا 200 سال پیش مطرح میکردیم ممکن بود که آنهایی که از خون به عنوان یک نوشیدنی استفاده میکردند. از دین اسلام دلیل حرام بودن را طلب کنند و ما به دلیل نداشتن تجهیزات پیشرفته نتوانیم جواب قانع کنندهای به آنها بدهیم ، اما امروزه با پیشرفت وسایل تحقیق و با کشف بسیاری از مجهولات به راحتی میتوان جواب چنین سوالاتی را داد.
برای مثال « با پیشرفت تجهیزات علمی مشخص شد که در خون ریخته شده مقدار زیادی اسید اوریک وجود دارد که به سلامتی انسان بسیار آسیب میرساند.» (عباسینژاد، 1385: 61)
و همچنین مشخص شده «سموم و مواد زائد بدن که در نتیجهي حیات سلولها به وجود میآید مرتب در خون ریخته میشوند تا از راههای گوناگون از بدن بیرون روند. این سموم که در داخل خون است عبارتند از: گازکربنیک، عرق، صفرا و ادرار. » (بیآزار شیرازی، 1372: 2/6).
گوشت خوک
﴿إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنزِيرِ﴾ (نمل/ 115 )
همانا خداوند بر شما، مردار و خون و گوشت خوک را حرام کرد.»
طبق این آیه خداوند مردار، خون و گوشت خوک را برای انسان حرام کرده است. در این باب به بخشی از حکمتهای حرام بودن گوشت خوک اشاره میشود که علم روز نیز به آنها رسیده است.
«در این جا سوالی مطرح میشود که در بخشهای پیشین هم مطرح شد. حکمت اینکه اسلام گوشت خوک را حرام کرده چیست؟ در صورتی که در غرب یکی از محصولات تامینکننده پروتئین موردنیاز گوشت خوک است.
پاسخ این سوال برای مسلمانان روشن است چرا ؟ چون آنها دارای برنامه کاملی هستند و این برنامه توسط کسی تهیه شده که از غیب اطلاع دارد و این برنامهای بدون نقص است ؛ چون ناظمش بدون نقص است.
حال برای اینکه ثابت شود این برنامه بدون نقص است به گوشهای از فلسفه حرام بودن گوشت خوک اشاره میشود که علم روز آن را ثابت کرده است. در کتاب «اسلام پزشک بی دارو» آمده است:
«علم روز ثابت کرده که کرم تریتین تنها بوسیله گوشت خوک به انسان منتقل میشود. کرم تریتین به ماهیچههای بدن نفوذ کرده، به آسانی از بین نمیرود. یک گرم گوشت خوک ممکن است هزاران عدد از این کرم را همراه داشته باشد ویک تریتین ماده، تقریباً 1500 کرم جوان میزاید و میتواند وارد قلب شود و باعث سکتههای قلبی شود و پختن گوشت این کرمها را نابود نمیسازد ؛ زیرا وقتی گوشت را حرارت میدهند، مواد سفیده گوشت منعقد میشود و کرم در وسط این اجرام منعقده از آسیب حرارت مصون میماند. این کرمها در معده حل ّ نمیشوند و وارد روده میشوند.» (شیرازی، 1382: 53)
«یک دانشمند انگلیسی نیز به نام جیمز در سال 1835 وجود کرم « ترکین» را کشف کرد و در سال 1860 یک طبیب آلمانی هم به نام «فردریک یون زنکر» زیانهای این کرم را کشف کرد و گفت این کرم بسیار کوچک است و در عرض یک ماه 10 الی 15 هزار تخم میگذارد. و این کرم فقط با خوردن گوشت خوک وارد بدن میشود و در مرحله اول فرد را دچار کم خونی، سرگیجه و اسهال میکند و اگر این کرم وارد روده شود هیچ دارویی قادر به دفع آن نیست.» (عباسینژاد، 1385: 253)
بیماری هایی که به واسطه گوشت خوک به وجود میآید، فقط اینها نیست، بلکه موارد فراوانی وجود دارد که بسیار خطرناکتر هستند. مثل «کرم کدو که به وسیله گوشت خوک وارد بدن میشود.» (همان:270)
نتیجه
با توجه به این مقاله ما میتوانیم به این نتیجه برسیم که علوم روز با قرآن هماهنگ است. در حالی که قرآن این نکات را 1400 سال پیش بیان کرده ولی علم روز در سالهای اخیر به آنها دست یافته است.
منابع
1- اردؤ بادی، احمد صبور، (1366) راههای مبارزه با سموم میکروبی رودهها در غرب و اسلام،(بيجا): انتشارات هدی چ چهارم.
2- بیآزار شیرازی، عبدالکریم، (1372)، مسائل درمانی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ اول.
3- بونشلرد، آلفردآدلر،(بيتا)،روانشناسي کودک، ترجمه عنايت اله شکيباپور، تهران: نشر عارف
4- پاکنژاد، سیدرضا، (1361)، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر،(بيجا): انتشارات اسلامیه.
5- جزایری، غیاثالدین، (1370)، زبان خوراکیها،تهران: انتشارات امیرکبیر .
6- رضایی، حسن رضا، (1389)، فصلنامه قرآن و علم، (بيجا): انتشارات پژوهشهای تفسیر و علم قرآن شماره 7.
7- شیرازی، احمد امین، (بهار 1382)، اسلام پزشک بی دارو،تهران: انتشارات فروغ قرآن، چ چهارم.
8- طبرسی، حسن،(بيتا) مجمع البیان،تهران: چاپخانه مروی .
9- عباسی نژاد، محسن، (1385)، قرآن و طب، تهران: نشر بنیاد پژوهشهای قرآنی حوزه و دانشگاه، چ اول.
10- قرقوز، احمد، (1377)، طب در قرآن، مترجم: علی چراغی،(بيجا) نشر حفظی، چ چهارم.
11- کدیور، پروین، (1364)، کودکیار، تهران: دفتر امور کار .
12-مکارم شیرازی، ناصر، (1369)، تفسیر نمونه،قم: نشر دارالکتب اسلامیه، چ دهم.
13- نصیری، صدرالدین، ( 1327) ، بهداشت اجتماعی در اسلام، (بيجا ) : نشر اتحادیه مسلمین.
14- نیلفروشان، محمد علی، ( 1363)، بهداشت،(بيجا): نشر وزارت بهداشت چ اول