عنصر تحقیق و پژوهش در همه جا به صورت یک اصل در مجموعه کارها باید مورد توجه قرار گیرد(مقام معظم رهبری ) / اگر ژرف یابی و پژوهش نباشد، نتیجه اش یک جا ایستادن، درجازدن و با دنیای پیرامون خود بیگانه تر شدن است.(مقام معظم رهبری ) / بدون ژرف یابی در هیچ مقوله ای نمی توان به هدفهای والا دست یافت.(مقام معظم رهبری ) / کارهای پژوهشی حوزه باید بتواند منظومه کاملی را به وجود بیاورد تا همه نیازهایی را که حوزه متصدی آن است، و بدان اهتمام دارد پوشش دهد.(مقام معظم رهبری )
.:: دکتر محقّق در نگاه مرآت ::.
« رضا کشاورز و محمود محقق - طلاب سطح یک »
من مهدی محقق فرزند مرحوم حاج شیخ عباسعلی واعظ خراسانی که در سال 1308 در مشهد به دنیا آمدم .پدرم از وعاظ مشهور مشهد بود و در واقعه مسجد گوهر شاد به جهت منبری که علیه حکومت سخنان تندی گفته بود به مدت سه سال از 1314 تا 1317 در زندان قصر به سر برد و پس از رهایی از زندان خانواده ی ما به تهران منتقل شدند.
از چه سالی وارد حوزه شدید و در کدام مدرسه اقامت داشتید؟
نخست در مدرسه ی مروی به طول یکسال مقدمات صرف و نحو را خدمت مرحوم حاج سید هادی ورامینی خواندم و پس از وفات او به مدرسه سپهسالار قدیم رفتم ،در آنجا مغنی و مطول و معالم را نزد برخی از مدرسین خواندم سپس به مشهد آمده و مطول را نزد ادیب نیشابوری خواندم و در سال 1327 وارد دانشکده ی معقول و منقول شدم و به موازات آن دروس فلسفه و کلام را نزد استادان بزرگ تهران از جمله مرحومان میرزا مهدی آشتیانی و شیخ محمد تقی آملی و میرزا ابو الحسن شعرانی و میرزا مهدی الهی قمشه ای خواندم و تا آنکه موفق به اخذ درجه ی اجتهاد از مرحومان آیت الله محمد حسین کاشف الغطاء و آیت الله سید محمد تقی خوانساری شدم .
تحصیلات دانشگاهی شما در کجا و چگونه بود؟
من در سال 1330 لیسانس رشته ی منقول را گرفتم و بلافاصله به دانشکده ی ادبیات رفتم و در سال 1333 از دانشکده آنجا لیسانس گرفتم و در همان زمان دوره ی دکتری دانشکده ی معقول و منقول را به پایان رساندم و در سال 1338 از رساله ی دکتری خود در رشته ی زبان و ادبیات فارسی دفاع کردم و سپس در سال 1339 دانشیار و در سال 1345 استاد رسمی دانشکده ادبیات در دانشگاه تهران شدم .
در طول مدت تحصیل بیشتر به کدام دروس علاقه مند بودید؟
من پس از آشنایی با ادیب نیشابوری و درک درسهای او علاقه مند به ادبیات عرب شدم و در تهران فصلی خدمت مرحوم بدیع الزمان کردستانی متون مهم ادب عربی همچون مقامات حریری و حماسه ی ابو تمام و دوانین متنبی وبحتری را خواندم ،همچنین در این اواخر توجه من به تاریخ پزشکی در اسلام و ایران جلب شد و آثار بسیاری را در این زمینه به زبان های فارسی و عربی و انگلیسی چاپ کرده ام .
اما در مورد بحث پژوهش، لطفا نقاط ضعف و قوت پژوهش در حوزه های علمیه را بیان فرمائید.
نقاط قوت پژوهش در حوزه های علمیه این است که در حوزه ها هنوز سنت های علمی وجود دارد که برخی از آنها عبارتند از کوشش در راه علم به عنوان یک عبادت رابطه ی صمیمانه بین استاد و شاگرد رعایت الاعلم فالاعلم . نقاط ضعف پژوهش در حوزه های علمیه عبارت است از :عدم توجه به منابع و مآخذ مناسب ، بی اطلاع بودن از آنچه در جاهای دیگر در همان علمی که در حوزه تدریس می شود ،بسته نگه داشتن حوزه از اطلاعات تازه و نو .
برای پیشرفت هرچه بیشتر پژوهش در حوزه های علمیه چه توصیه هایی دارید؟
پیش از وارد شدن در هر علمی جایگاه آن علم بر اساس کتابهای تقاسیم العلوم معین شود و مبادی و مقدمات آن علم مورد بحث و تبیین قرار گیرد ،پس از آن منابع و مآخذ مورد نظر دیده شود تا آنچه که اهل علم آن را استفراغِ وُسع می خوانند، حاصل شود و مسئله ی تحریر و کتابت مقالات علمی بیش از پیش رایج گردد. و در همه ی این مواد از استادان با تجربه استفاده شود و نمونه های کامل پژوهش در هر علم به دانشجویان معرفی شود .
شما سن علمی پژوهش برای طلاب را از چه مقطعی و چه زمانی مناسب می بینید؟
از همان مقطعی که طلبه شروع می کند به خواندن متن کتابی باید معلم او روش تحقیق را به او یاد دهد مثلا اگر شروع به صرف و نحو کرده ،اگر شاهدی از شعر عرب هست از کتاب جامع الشواهد تجزیه و ترکیب و معنی را به دست آورد، اگر آیه ای از آیات قرآن هست معنی را به دست آورده و بعد مراجعه کند به کتب تفاسیر و تفسیر آیه ی مورد نظر را به دست آورد .و این خودش می شود مقدماتی از پژوهش .به همین کیفیت در علم منطق مثلا اگر حاشیه ی ملا عبد الله می خواند کتاب جوهر النضید علامه حلی یا کتاب شرح شمسیه ی قطب الدین رازی در کنارش باشد یا اگر فقه می خواند به چند کتاب فقهی دیگر در همان مبحث مراجعه کند و حتی اگر در دسترس داشته باشد در آن مبحث به مکتب های دیگر فقهی رجوع کند و به همین ترتیب در فلسفه و کلام و سایر علوم در هر مقطعی باید منابع و مآخذ را در اختیار داشته باشد و معلم روش و کیفیت پیدا کردن مطالب را از منابع یاد بدهد و تدریجا طلبه عادت می کند در هر مقطعی باروش تحقیقی جلو برود .
لطفا آثار و همچنین روش پژوهشی خود را بیان فرمائید؟
من متجاوز از هشتاد کتاب و دویست مقاله دارم که به زبان های فارسی عربی و انگلیسی در بیست کشور جهان چاپ شده است .یکصد و چهل مقاله من در مجموعه کتاب هفت بیست گفتار آمده است. مهم ترین کتاب های تحقیقی من تحلیل اشعار ناصر خسرو و فیلسوف ری محمد ابن زکریای رازی است .کتاب های بسیاری را تصحیح کرده ام که در مقدمه آن مقاله ای تحقیقی درباره ی آن کتاب آمده است .از نظر موضوع آثار من عبارت است از
علوم قرآنی = وجوه قرآن حُبَیش تِفلیسی و لسان التنزیل(فرهنگ الفبایی لغات قرآن )
فلسفه = در دوره متقدم، شرح الهیات شفای ملا مهدی نراقی و حدوث العالم فرید الدین غیلانی و در دوره متأخر، شرح منظومه ی حاج ملا هادی سبزواری، قبسات میر داماد وتعلیقیه بر شرح منظومه.
منطق = کتاب منطق و مباحث الفاظ . در کلام = شرح باب حادی عشر علامه ی حلی .
پزشکی = مجموعه ی متون و مقالات در تاریخ پزشکی در اسلام و ایران و نیز در آمدی بر تاریخ پزشکی در اسلام و ایران (فرهنگ الفبایی اصطلاحات پزشکی و دارو شناسی ).
ادبیات فارسی = شرح بزرگ دیوان ناصر خسرو که دو جلد از پنج جلد آن چاپ شده است.
روش پژوهشی که من همیشه به کار می بردم نخست اینکه ببینم که دیگران چه روشی را به کار برده اند دانشمندان بزرگ و آن کسانی که شهرت دارند و شهرت پیدا کرده اند و تحقیقات مهمی را انجام داده اند آثار آنها را من همیشه خوانده ام تا روش آن ها را به کار ببرم مثلا دیدم که دانشمندان همیشه منابع دسته اول را به کار می برند و من هم همان روش را دنبال کردم ،دیدم کسانی که می خواهند شرح حال کسی را بنویسند نخست به شرح حال خودنوشت آن دانشمند مراجعه می کنند و یا اگر نباشد به شرح حال شاگردان و خانواده آن عالم مراجعه می کنند یا از آثارش استنباط می کنند که آن شخص که بوده و چه بوده . از این جهت است که همیشه دقت علمی را نخست باید از دیگران آموخت و کوشش کرد که آن دقت را در به کار بردن منابع اصیل و باارزش در کار های پژوهشی خودشان به کار ببرند .
اگر به دوران طلبگی بازمی گشتید مایل بودید در محضر کدام استاد تلمذ نمایید؟
الآن دلم می خواست که درس ادیب نیشابوری می رفتم و کتاب مغنی و مطول را یک بار دیگر مرور می کردم یا به درس آشیخ محمد تقی آملی می رفتم و یک دوره شرح منظومه را با توجه به حواشی و تعلیقات میرزا مهدی آشتیانی و خود مرحوم آملی مطالعه می کردم وهمچنین سایر کتاب هایی که خوانده بودم نزد استادانم تلمّذ کنم. من از همه ی آنها راضی هستم و هنوز هم فکر می کنم که اگر مرحوم محمد علی مدرس تبریزی زنده بود یک دوره ی دیگر فقه را خدمت ایشان می خواندم .
به عنوان آخرین سؤال اگر مطلبی را در نظر دارید بفرمائید.
سخن پایان من این است که طلاب گرامی و دانشجویان ارجمند از شرح حال گذشتگان عبرت و پند بیاموزند و بدانند که با کوشش و جدیت می توانند به مقامات عالی علمی برسند. هیچ ملتی با تنبلی و کاهلی به جایی نرسیده چه در شرق و چه در غرب و چه در هر مذهب و ملتی آن کسانی موفق شدند که در عرصه ی علم کوشش کرده اند و زحمت کشیده اند و این شعار ما هم هست از قرآن کریم که (لیس للانسان إلّا ما سعی): سود هر کس به قدر کوشش اوست .
خیلی متشکر از این که اجازه دادید این مصاحبه انجام شود.

نقشه سایت :: sitemap