جایگاه علوم انسانی، چالش‌ها و راهکارها

چکیده
یکی از فلسفه‌های مضاف مطرح در غرب امروز، فلسفه‌ی علم می‌باشد که به تازگی در دانشگاه‌ها نیز بسیار مورد توجه قرار گرفته است. اما متأسفانه منابع مطالعاتی در این زمینه، همگی بیان‌گر نظرات فیلسوفان غربی و احیاناً نقد آراء آن‌ها می‌باشد و نگرشی به فلسفه‌ی علم اسلامی تاکنون نشده است. در این تحقیق، ابتداً به نقد نظرات مطرح، مانند پوزیتیویسم و ابطال‌گرایی پرداخته شده و سپس با استخراج سؤالات اساسی در این رشته سعی شده که پاسخی براساس مبنای فلسفه‌ی اسلامی به این پرسش‌ها داده شود. ادعای این پژوهش، تطبیق کامل با مبانی فلسفه اسلامی نیست، بلکه تلاشی است برای شروع این امر مهم.


کلیدواژه:
فلسفه‌ی‌علم اسلامی، معرفت‌شناسی، ابطال‌گرایی، پوزیتیویسم، تولید علم

مقدمه
تحول علوم در زمان​های مختلف تاریخ نشان می‌دهد که این تحول، وابسته به پرسش از موانع و دشواری‌های آن بوده است. ما هم برای برداشتن موانع راه، باید به خود و آنچه بر سر فهم و عقل‌مان آمده است، بازگردیم و بدانیم كه برای هموارشدن راه علم و ورود به مرحله​​​ی تحقیق در علوم انسانی، فهم باید آزاد شود.
مسأله‌ی علوم انسانی در شرایط فعلی كشور، بسیار ضروری و حیاتی به نظر می‌رسد. از آن‌رو كه شصت‌درصد دانشجویان كشور، در رشته‌های علوم انسانی تحصیل می‌كنند و بیش از نیمی از مجلات علمی-پژوهشی كشور، در حوزه​​​ی علوم انسانی است و هم‌چنین بیشترین آمار بیكاری، در فارغ‌التحصیلان این رشته‌ها است. این آمار نشان می‌دهد كه مشكلات كشور، بیشتر ریشه در علوم انسانی دارند و به همین دلیل برای رشد و بالندگی كشور، باید به آن توجه ویژه كنیم.
مشكل علوم انسانی در كشور ما، ناكارآمدی آن است. علی‌رغم این​​كه بیشترین نیازهای كشور، مرتبط با علوم انسانی است و از طرفی بیشترین فارغ‌التحصیلان هم در علوم انسانی هستند، برقراری نسبت بین نیاز و امكانات، یك مدیریت توانا می‌طلبد. چنین به‌نظر می‌رسد كه هزینه‌های بسیاری كه در حال حاضر برای علوم انسانی صرف می‌شود، اثربخشی مناسب ندارد.
مشكل علوم انسانی از حیث محتوا این است كه متناسب با فرهنگ و اندیشه​​​ی ایرانی- اسلامی نیست. به واسطه​​​ی ذخایر و فعالیت‌های فكری داخلی به‌خصوص در دو دهه​​​ی اخیر، این انتظار وجود داشت كه تفكرات ناب انقلابی، دینی و میهنی ما، مجال بروز یابند كه متأسفانه چنین نشد.
ایراد به رشته‌های تحصیلی علوم انسانی وارد است. این​​​كه رشته‌های علوم انسانی، روزآمد نیستند. معنای فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی كشور در رشته‌های علوم انسانی، سرفصل‌ها و منابع رشته‌های علوم انسانی است كه اغلب آن​​​ها، بیش از بیست سال است كه تغییر نكرده‌اند.
مطابق آمار، رشته​​​ی مدیریت مشاوره، بیست‌ونه سال است كه مورد بازنگری قرار نگرفته است. حساب‌داری بیست‌وهشت سال، تاریخ بیست‌وشش سال، زبان و ادبیات فارسی بیست‌وسه سال، فلسفه بیست‌وسه سال، امور تربیتی و مشاوره بیست‌ودو سال، علوم اجتماعی در تمام زیرشاخه​​​هایش بیست‌ویک سال، زبان و ادبیات انگلیسی بیست‌ویک سال، روزنامه‌نگاری بیست‌ویک سال، روابط عمومی، معارف اسلامی، علوم تربیتی و حقوق نزدیك به پانزده سال، مطالعات خانواده و علوم اقتصادی چهارده سال و علوم سیاسی چهارده سال است كه تغییر نكرده‌اند.
مسائلی از این دست نشان می​​​دهد كه ما تقریباً هیچ‌گونه تحول و كار مداومی در رشته‌های علوم انسانی نداشته‌ایم. در حالی كه در دنیا، هر پنج سال یك تحول عظیم در حوزه​​​ی علوم انسانی رخ می‌دهد، ما از این مسائل دور هستیم. این در حالی است كه تلاش ده سال اخیر اندیشمندان ایران اسلامی برای ادبیات و پیشینه​​​ی ارزشمند فرهنگ و انقلاب، نتوانسته جایی در منابع و سرفصل‌های علوم انسانی پیدا كند.
در چنین شرایط ایستایی، وقتی​​​كه منابع علوم انسانی مورد بازنگری قرار نمی‌گیرند، اندیشه‌های نو و تازه نیز مجال طرح و بسط نمی‌یابند.
اهمیت تحول علوم انسانی
سالیانی است که رهبر انقلاب، سخن از علوم انسانی و بومی​​​سازی آن را به شیوه‌ی اسلامی بیان می‌کنند. الزام بومی‌سازی و نگاه ویژه‌ی رهبری انقلاب به علوم انسانی اسلامی، از این جهت مهم جلوه می‌کند که از ابتدای انقلاب تاکنون و از شروع انقلاب فرهنگی، این نیاز کاملاً محسوس بوده و امروز نتیجه‌ی آن را در سطح دانشگاه‌ها شاهد هستیم.
نگاه غرب‌زده‌ی پنهان‌شده در پشت اندیشه‌ی برخی افراد همانند «سروش» که خود، از جمله افراد مؤثر در روند انقلاب فرهنگی بوده و بسیاری از اساتید وقت، به دستور وی اخراج و همین​​​طور محتوای بسیاری از متون زیر نظر وی نگاشته شدند، انتظار بیشتری از وضعیت کنونی علوم انسانی را برای ما به جا نمی‌گذارد.
تعداد دانشگاه‌های علوم انسانی و تعداد دانشجویان و هیأت علمی، امروزه با توجه به ‌هزینه‌ی مادی کم راه‌اندازی واحدهای دانشگاهی علوم انسانی، شاید انواع آن​​​ها از دولتی و آزاد گرفته تا پیام نور و غیرانتفاعی، قریب به دویست واحد بالغ شود. هم‌چنین براساس برآوردها، حدود یک‌میلیون‌وهشت‌صدهزار دانشجوی علوم انسانی و یک‌صدهزار عضو هیأت علمی و مربی در این رشته‌ها فعالند.
بررسی جایگاه علوم انسانی در نظام ارزش‌گذاری و سیستم آموزشی ایران، از اهمیت خاصی برخوردار است. آنان که در سیستم آموزشی ایران تحصیل کرده‌اند، سپس سیستم آموزش عالی یکی از کشورهای پیشرفته را نیز آزموده‌اند، به خوبی درمی‌یابند که از مهم‌ترین وجوه تمایز بین دو سیستم، تفاوت جایگاه و ارزش علوم انسانی است. البته بی‌توجهی به علوم انسانی در ایران، پدیده​​​ی نوینی نیست و متعلق به دهه‌های اخیر هم نیست و بسیاری منشأ اصلی مشکلات و ضعف اساسی کشورمان را، در همین نقطه ارزیابی می‌کنند.
عدم بروز و ظهور آثار علوم انسانی، از آن‌جا که محصولات علوم انسانی برخلاف پزشکی و مهندسی، مادی و دیدنی نیست، طبعاً ظهور بسیار کم‌تری در جامعه دارد. البته کوتاهی در ارائه‌ی این علوم در قالب‌های مخاطب‌پسند و نیز درگیرکردن جامعه با آن، این نقیصه را تشدید کرده است.
با گذشت چندین سال و به رغم انجام شدن فعالیت‌ها و پژوهش‌های مختلف در کشور، این تلاش‌ها ظهور چندانی در جامعه نیافته است. علت آن است که اطلاع‌رسانی مناسب از این‌گونه پژوهش‌ها در جامعه نشده و از سوی دیگر، ‌این موارد در کنار هم ارائه نشده و به صورت جزیره‌های جداگانه درآمده است. با این حساب، متأسفانه جایی برای جمع‌آوری نتایج تحقیقات مختلف یا دست‌کم خلاصه و اشاره‌ای به آن‌ها وجود ندارد که همین امر از یک‌سو، باعث برداشت عدم انسجام علوم انسانی در کشور شده است و از سوی دیگر، حضور یک‌میلیون‌و‌هشت‌صدهزار دانشجوی علوم انسانی و بیش از چهارمیلیون فارغ‌التحصیل و یک‌صدهزار عضو هیأت علمی و مربی این رشته، موجب شده است تا علوم انسانی به مهم‌ترین دانش در عرصه‌ی اجتماع، در مقایسه با رشته‌های فنی و علوم طبیعی تبدیل شود. اما با وجود این ظرفیت، خدمات مناسب اطلاع‌رسانی در رشته‌های علوم انسانی در کشور ما انجام نمی‌شود و همین امر باعث شده حق این بخش عظیم، از دانش‌ها و پژوهش‌های انجام شده در کشور ادا نشود و علوم انسانی از رسیدن به جایگاه رفیع و مطلوب خود باز بماند.
آسیب‌شناسی
جدای از محتوای علوم انسانی كه بدان اشاره شد، از ظرفیت فعلی تفكر و اندیشه در حوزه​​​ی علوم انسانی نیز به‌طور مناسب بهره گرفته نمی‌شود. در واقع در به‌کارگیری علوم انسانی و تشریك مساعی با اندیشمندان این امر، برخی نقایص از حیث نحوه​​​ی عمل وجود دارد:
اولین نقد این است كه اندیشه‌ها، تولیدمحور هستند نه محصول‌محور و توزیع‌محور. یعنی اندیشه‌ای تولید می‌شود و مورد حمایت نیز قرار می‌گیرد. اما این​​​كه این اندیشه چگونه باید مورد استفاده قرار گیرد، مورد توجه قرار نمی‌گیرد. مجله را تولید می‌كنیم، اما این​​​كه این مجله چقدر می‌تواند اشاعه پیدا كند، مورد توجه قرار نمی‌گیرد.
ضعف اساسی در انتشار اندیشه‌ها، عدم تعامل با اندیشه‌ی جوانی است كه می‌تواند وضعیت بسیار خوبی برای كشور به وجود بیاورد. ما می‌توانیم به‌جای این​​​كه جنبه​​​ی تدافعی داشته باشیم، جنبه​​​ی تهاجمی داشته باشیم. غلبه‌ی نگرش حذفی و سلبی به‌جای راه‌حل‌های ایجابی.
برخی بهترین كار را این می‌دانند كه صورت‌مسأله را پاك كنند. رشته​​​ی مطالعات زنان را به‌خاطر این​​​كه یك سری فیمینیست از آن استفاده كرد‌ه‌اند، حذف می‌كنند. رشته​​​ی فلسفه‌ی دین را به​​​خاطر این​​​كه یك سری افراد ناباب در آن بوده‌اند، حذف می‌كنند. برخی چنین تصور كردند كه با حذف رشته​​​ی فلسفه​​​ی غرب، مشكلی از كشور حل می‌شود.
اصول دینی علوم انسانی
برای اسلامی کردن علوم انسانی، باید از منابع محکم استفاده کنیم. برای این​​​که جایگاه اصلی خود را در علوم انسانی پیدا کنیم، باید آموزه​​​های دینی متقن را پایه و اساس کار قرار دهیم.
درحقیقت، شرط اول در اسلامی‌سازی علوم انسانی، استفاده از منابع محکم و متقن دینی است و اگر در این راه کوتاهی کنیم، در آینده اصل دین زیر سوأل خواهد رفت. همان​​​طور که در یک فرع فقهی، روایات را کاملاً بررسی کرده و رجال و دلالت آن را زیر و رو می​​​کنیم، در استناد علوم انسانی به دین هم باید با دقت عمل کنیم. اگر درعلوم انسانی از یک روایت مرسله استفاده کردیم که بعد ضعف آن معلوم شد، کاری کرده​​​ایم که ضرر آن، بیشتر از سود آن است. برای پیشبرد علوم انسانی، باید با استفاده از منابع غنی اسلامی، پایه​​​های محکمی ایجاد کنیم. منابع دینی را خوب بشناسید و سند و منابع را بررسی کنید تا بین خود و خدا حجت داشته باشید.
مسئولیت کنونی علما، از وظیفه​​​ی همه علما در طول تاریخ بیشتر است. چون انحراف در شرایط فعلی، موجب انحراف میلیون​​​ها نفر و درگیری و نزاع​​​ها می​​​شود. معنای علم در علوم دینی، مساوی با ساینس و علم تجربی نیست. بلکه کشف واقعیت و درک حقیقت از هر راهی است. باید منظور خود را به درستی بیان کینم تا معلوم شود دین​​​های باطل مثل بودیسم مقصود نیست. بلکه باید حداقل سه عنصر مبدأ، معاد و رابطه‌ی انسان و خدا در آن دینی باشد که مصداق کامل آن اسلام است.
وقتی از دین صحبت می​​​کنیم منظور ما چیزی است که به زندگی رنگ می​​​دهد و انسان را در تمام جزئیات با خدا مرتبط می​​​کند، نه این​​​که دین، یک مسئله​​​ی شخصی باشد و انسان هر روز بتواند آن را تغییر دهد. بهترین تعریف این است که بگوییم معلوماتی که از منابع اختصاصی دین استفاده می​​​شود، علم دین است. یعنی در علم دین، ما از منابع اختصاصی یا معلمان وحی استفاده می​​​کنیم. البته ما در دین، دلیل عقلی را قبول داریم و عقیده‌ی به خدا را با عقل اثبات می​​​کنیم. اما هرچه عقل ثابت کرد، دین نیست. مثل معادله دو مجهولی. تهیه یک نقشه‌ی اجرایی در کنار کارهای علمی، در زمینه اسلامی​​​سازی علوم انسانی ضروری است.
انتخاب مبانی فلسفی برای تحول در علوم انسانی، یک شروع منطقی است که بعد از فهم صحیح این مسیر، باید راه​​​های عملیاتی‌شدن این مباحث، در یک طرح اجرایی در نظر گرفته شود. تهیه‌ی یک نقشه‌ی اجرایی که دارای قابلیت‌های عملیاتی است، بسیار پراهمیت است. دانشگاه‌ها از عهده​​​ی اسلامی‌شدن علوم انسانی برنمی‌آیند. زیرا معلومات آن​​​ها منحصر در علوم غربی است.
کسانی می توانند در فرایند تحول در علوم انسانی و اسلامی شدن آن نقش مؤثری داشته باشند که در کنار آشنایی کافی با علوم اسلامی، با تاریخچه، نظریات و نظریه​​​های علوم انسانی هم، آشنا باشند. بعد از انقلاب اسلامی در حوزه‌های علمیه این احساس نیاز پدید آمد که طلاب با علوم انسانی آشنا شوند.
در کنار کارهای علمی در راستای اسلامی کردن علوم انسانی، باید کار فرهنگی مناسب هم انجام شود تا ضرورت تحول در علوم انسانی و ضرورت استفاده از فرهنگ اسلامی، در جامعه تثبیت شود.
در مغرب‌زمین قرن‌ها است که علوم انسانی پیشتاز بوده است. تا حدی که امروز دیگر مقوله‌ی تعامل علوم ریاضیات و علوم طبیعی از بین رفته و هرکدام حرفی برای گفتن دارند. درحالی که متفکران غربی، کالبدشکافی مدرنیته و علوم انسانی را آغاز کرده‌اند، در کشور ما طرفداران علوم اجتماعی، از غرب الگوبرداری می‌کنند و توجه خاصی به مبانی علوم اسلامی ندارند.
در واقع می‌توان گفت که اسلام، یکی از قربانیان توسعه​​​ی علوم انسانی در غرب است. در یادگیری و مطالعه​​​ی علوم انسانی، تعصبی به غربی یا شرقی بودن آن نداریم. مهم بصیرت است تا حین آموزش، از دین خارج نشویم که بارها مقام معظم رهبری در این مورد توصیه و هشدار داده‌اند.
این​​​که ما بخواهیم در مورد رفتار انسانی، نظریاتی را بیان کنیم، در ابتدا باید انسان را به درستی بشناسیم و شناخت انسان از راه دین و آموزه‌ها و تعالیم دینی و ارتباط انسان با جهان، بهتر و شفاف‌تر است. نباید در تحول علوم انسانی افراط کنیم. زیرا در علوم قبلی، تلاش‌های زیادی انجام شده است و باید از بسیاری از مبانی و تجربیات قبلی استفاده کرد.
یک تلقی نادرست از ورود دین و اسلام به علوم انسانی این است که می‌گویند باید ریاضیات یا فیزیک را از درون قرآن درآوریم؛ در حالی که اشتباه است. زیرا استفاده از تعالیم دینی در تحول علوم انسانی، راهکارها و شیوه‌های خاصی دارد. مثلاً یک روانشناس مسلمان نماز می‌خواند، روزه می‌گیرد و خدا را هم قبول دارد و روانشناس موفقی هم است. باید تلاش کنیم بفهمیم مقصود ما از اسلامی کردن علوم انسانی چیست و چه چیزی را می‌توانیم در آن تصرف کنیم. ما نمی‌خواهیم نقل را به جای عقل بگذاریم. نگاه ما به بازسازی علوم انسانی، توجیه معقولی دارد و آن این است که ما ایمان به دینی داریم که دارای آموزه‌های متنوع در زمینه‌های مختلف مانند حقیقت انسان، جهان و رابطه‌ی بین این دو است. طبیعی است که ما بیندیشیم چنین دینی نسبت به علوم انسانی صاحب‌نظر باشد. تفکرات ما در یک علم، پیش‌فرض دارد و مهم این است که آنان را برجسته کنیم.
به گفته​​​ی ناظران بر این علوم، بسیاری وقت‌ها این پیش‌فرض‌ها برجسته نیستند. مثلاً جامعه‌شناس و روانشناس در این زمینه کار می‌کنند، ولی نمی‌دانند پیش‌فرض‌ها چیست و خیلی وقت‌ها پیش‌فرض وارد علم نمی‌شود. بسیاری از علوم ما دارای پیش‌فرض‌هایی هستند که مرتبط با آن علم نیستند.
مسیر دیگر بحث هدف در علوم است. چه بسیار افرادی که می‌گویند ما کاری به این نداریم که هدف از علم و دستاوردها چیست و مدعی هستند علم بی‌طرف است. حال آن​​​که این تز، سال‌ها بر جهان سیطره داشت.
یکی از مسائل مهم برای ما که به دین اسلام اعتقاد داریم، اعمال و رفتاری است که انجام می‌دهیم. معلوم شده است که تز بی‌طرفی، حرف نامعقولی است و نمی‌شود عالم، وارد حیطه‌ای شود و اعلام کند که بی‌طرف است.
یکی از دغدغه​​​های مقام معظم رهبری که در سخنرانی​​​های مختلف به ویژه در چند سال اخیر بر روی آن تأکید ورزیده​​​اند، مسئله «علوم انسانی» و مشکلات آن می​​​باشد. ایشان بارها گلایه‌ی خود را در مورد وضعیت موجود این علوم، ابراز داشته و تحول اساسی در محتوای درسی رشته​​​های مختلف این علوم را لازم شمرده​​​اند.
برای روشن شدن حوزه‌ی این علوم، همین مقدار اشاره می‌شود که علومی مانند: جامعه​​​شناسی، روانشناسی، روانشناسی اجتماعی، علوم سیاسی، اقتصاد، مردم ​​​شناسی، تاریخ، جغرافیا، علوم ادبی، فلسفه، هنرهای زیبا و.. ذیل عنوان علوم انسانی قرار می​​​گیرند.
کلیات راهکارهای اصلاح علوم انسانی
• اهمیت علوم انسانی
علوم انسانی به اندازه​​​ی علوم صنعتی و پزشکی، مهم است و پیشرفت و نظریه‌پردازی در آن​​​ها، از اهمیت ویژه​​​ای برخوردار است. مقام معظم رهبری بسیاری از حوادث و اتفاقات دنیا را، ناشی از نظریه‌پردازی​​​های دانشمندان این رشته​​​ها می​​​دانند و می​​​فرمایند:
«بسیاری از حوادث دنیا حتّی در زمینه​​​های اقتصادی و سیاسی و غیره، محکومِ نظرات صاحب‌نظران در علوم انسانی است. در جامعه​​​شناسی، در روانشناسی، در فلسفه. آن​​​ها هستند که شاخص​​​ها را مشخص می‌کنند. در همین علوم انسانی مثلاً: تاریخ، جامعه​​​شناسی و روانشناسی​​​ای که می​​​دانید، حقیقتاً بدانید ارزش ما در جامعه و در سطح بین المللی، از یک پزشک پیشرفته، یقیناً کم‌تر نیست؛ بلکه بیشتر هم هست. شما الان نگاه کنید، ببینید در این چهره​​​های علمی معروف دنیا چند تا پزشک هستند. چند تا جامعه‌شناس یا مورخ وجود دارند. می​​​بینید که تعداد و برجستگی این دومی بیشتر است. منتها باید کار کنید تا پیش بروید.»
از دیدگاه ایشان علوم انسانی، جهت‌دهنده و فکرساز است و مسیر و مقصد حرکت جامعه را تعیین می‌کند. می​​​توان گفت یکی از دلایل مهم تأکید ایشان بر علوم انسانی این است که ایران کشوری در حال پیشرفت است و برای پیشرفت و توسعه، الگوی کاملی لازم است که مقصد و مسیر، براساس آن روشن شود. تعیین این الگو و معیارها و شاخص​​​های پیشرفت، برعهده​​​ی علوم انسانی می​​​باشد.
چگونگی تفسیر هستی​​​شناسانه از انسان و این​​​که او را موجودی تک‌ساحتی و یا دوبعدی بدانیم، تأثیر عمیقی بر نظام اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دارد و برهمین اساس، الگوی پیشرفت تعیین می‌شود.به همین دلیل رهبر بزرگوار می​​​فرمایند:
«اسلام انسان را موجودی دوساحتی می​​​داند؛ دارای دنیا و آخرت. این پایه​​​ی همه​​​ی مطالبی است که در باب پیشرفت باید درنظر گرفته شود. شاخص عمده این است. فارقِ عمده این است. اگر یک تمدنی، یک فرهنگ و آئینی، انسان را تک‌ساحتی دانست و خوشبختی او را فقط در زندگی مادیِ دنیائی به حساب آورد، طبعاً پیشرفت در منطق او، با پیشرفت در منطق اسلام که انسان را دو ساحتی می​​​داند، به کلی متفاوت خواهد بود. کشور ما و جامعه​​​ی اسلامی، آن وقتی پیشرفته است که نه فقط دنیای مردم را آباد کند، بلکه آخرت مردم را هم آباد کند. پیغمبران این را می​​​خواهند: دنیا و آخرت.»
• وضعیت تأسف‌بار علوم انسانی
علی‌رغم اهمیت و تأثیر گسترده علوم انسانی بر ساحت​​​های مختلف زندگی فردی و اجتماعی، وضعیت گذشته و حال این علوم در ایران، بسیار ناگوار است. این علوم از طریق ترجمه‌ی متون غربی و به شکل کاملاً وارداتی، وارد کشور شده است. و از آنجا که واردکنندگان آن​​​ها، از علوم و اندیشه​​​های اسلامی بی‌بهره یا کم‌بهره بوده​​​اند، آن‌چه را در متون غربی بوده کاملاً پذیرفته​​​اند و به شکل​​​های مختلف وارد کشور کرده​​​اند. بدیهی است که نتیجه​​​ی این علوم، بی​​​اعتقادی یا سستی در باورهای دینی می‌باشد. چون اساساً بر مبانی مادی‌گرایی و تجربه‌گرایی استوار می​​​باشند.
رهبر معظم انقلاب، در موارد متعددی به این وضعیت ناگوار اشاره می​​​فرمایند:
«بسیاری از مباحث علوم انسانی، مبتنی بر فلسفه​​​هائی هستند که مبنایش مادی‌گری است. مبنایش حیوان انگاشتن انسان است. عدم مسئولیت انسان در قبال خداوند متعال است. نداشتن نگاه معنوی به انسان و جهان است. خوب، این علوم انسانی را ترجمه کنیم، آن‌چه را که غربی​​​ها گفتند و نوشتند، عیناً ما همان را بیاوریم به جوان خودمان تعلیم بدهیم. در واقع شکاکیت و تردید و بی​​​اعتقادی به مبانی الهی و اسلامی و ارزش​​​های خودمان را، در قالب​​​های درسی به جوان​​​ها منتقل کنیم. این چیز خیلی مطلوبی نیست.»
ایشان با ابراز گله​​​مندی از تعارض علوم انسانی در دانشگاه​​​ها، با آموزه​​​های دینی و قرآنی می​​​فرمایند:
«من درباره​​​ی علوم انسانی گلایه​​​ای از مجموعه​​​های دانشگاهی کردم. بارها، این اواخر هم همین‌جور. ما علوم انسانی​​​مان بر مبادی و مبانی متعارض با مبانی قرآنی و اسلامی بنا شده است. علوم انسانی غرب مبتنی بر جهان‌بینی دیگری است. مبتنی بر فهم دیگری از عالم آفرینش است و غالباً مبتنی بر نگاه مادی است. خوب، این نگاه، نگاه غلطی است. این مبنا، مبنای غلطی است. با این همه تأکیدی که بر علوم انسانی شده، تقریباً علوم انسانی هم، به همان شکلِ علوم پایه اداره می​​​شود و باز هم‌چنان همان اشکال به قوّت خودش باقی است. ما آغوش​​​مان را باز کرده​​​ایم و حرف​​​هایی که الآن در زمینه​​​های جامعه​​​شناسی، روانشناسی، تاریخ و حتّی فلسفه و ادبیات مطرح است، از خارج برای ما دیکته می​​​شود.»
«در بین این مجموعه​​​ی عظیم دانشجوئی کشور که حدود سه میلیون و نیم مثلاً، دانشجوی دولتی و آزاد و پیام نور و بقیه​​​ی دانشگاه​​​های کشور داریم، حدود دو میلیون این​​​ها، دانشجویان علوم انسانی‌اند! این به یک صورت، انسان را نگران می​​​کند. ما در زمینه​​​ی علوم انسانی، کار بومی، تحقیقات اسلامی چقدر داریم؟ کتاب آماده در زمینه​​​های علوم انسانی مگر چقدر داریم؟ استاد مبرزی که معتقد به جهان‌بینی اسلامی باشد و بخواهد جامعه​​​شناسی یا روانشناسی یا مدیریت یا غیره درس بدهد، مگر چقدر داریم که این همه دانشجو برای این رشته​​​ها می​​​گیریم؟ این نگران کننده است.»
• آسیب‌شناسی علوم انسانی
در آسیب‌‌شناسی از وضعیت فعلی علوم انسانی باید گفت گرچه هم محتوا و هم متن و هم بسیاری از استادان این دروس، دارای مشکل می باند. ولی‌ از دیدگاه مقام معظم رهبری، مشکل اصلی از ناحیه‌ی‌ استادان ضعیف‌النفس می​​​باشد که قدرت تحلیل نظریه​​​های دانشمندان غربی را ندارند و مقهور اقتدار علمی غرب شده​​​اند. ایشان می​​​فرمایند:
«امروز غربی​​​ها یک منطقه​​​ی ممنوعه​​​ای در زمینه​​​ی علوم انسانی به وجود آورده​​​اند. در همه​​​ی بخش​​​های مختلف از اقتصاد و سیاست و جامعه​​​شناسی و روانشناسی بگیرید تا تاریخ و ادبیات و هنر و حتی فلسفه و حتی فلسفه​​​ی دین. یک عده آدم ضعیف‌النفس هم دل‌باخته​​​ی این​​​ها شده​​​اند و نگاه می​​​کند به دهان این-ها که ببینند چه می​​​گویند. هرچه آن​​​ها گفته​​​اند، برایشان می​​​شود وحی مُنزل! این است که بد و غلط است. مثلاً چند تا فکر دارای اقتدار علمی، در یک نقطه​​​ی دنیا به یک نتیجه​​​ای رسیده​​​اند. این معنایش این نیست که هر آن‌چه که آن​​​ها فهمیده​​​اند، درست است!»
شیفتگی و تبعیت تام این استادان نسبت به اندیشه​​​های غربی به اندازه​​​ای است که رهبر فرزانه انقلاب از آن، با تعبیر بت​​​پرستی یاد می​​​کنند و می‌فرمایند:
«اساتیدی هستند که فرآورده​​​های اندیشه​​​های غربی در علوم انسانی، بت آن​​​هاست. در مقابل خدا می​​​گویند سجده نکنید؛ اما در مقابل بت​​​ها به راحتی سجده می​​​کنند. دانشجوی جوان را دست او بدهی، بافت و ساخت فکری او را همان طوری​​​که متناسب با آن بت خود او است، می‌سازد. این ارزشی ندارد و درست نیست. بنده به این​​​طور افراد، هیچ اعتقادی ندارم. این استاد هرچه هم دانشمند باشد، وجودش نافع نیست بلکه مضرّ است».
مشکل این‌گونه استادان این است که علاوه بر این​​​که تقلید کورکورانه از غرب می​​​کنند، از دستاوردهای جدید علمی هم بی‌اطلاع هستند و در واقع فقط با نظریه​​​های منسوخ غربی آشنا هستند.
«درهای بسیاری از این دانش​​​ها، بر روی کشورهایی مثل کشور ما و غیردارندگانش بسته است و وقتی اجازه می​​​دهند دانش منتقل شود که کهنه و دست‌مالی شده است و از نویی و طراوت افتاده است. البته در همه​​​ی زمینه​​​ها همین​​​طور است. در زمینه​​​های علوم انسانی هم همین​​​طور است. من آن روز به دوستانی که در زمینه​​​های اقتصاد و مدیریت​​​های گوناگون کشوری کار می​​​کنند و در اینجا بودند، گفتم که مطالبی را امروز بعضی​​​ها در اینجا دنبال می​​​کنند که منسوخ شده است. نظریات برتر آن​​​ها به بازار آمده و مورد عمل قرار گرفته و آن​​​ها مشغول کار هستند، ولی تعدادی در اینجا – کسانی​​​که مجذوب حرف آن​​​ها هستند - تازه دارند آن دنباله​​​ها را مطرح می​​​کنند! آن‌طوری‌که مؤمنین نسبت به قرآن و کلام خدا و وحی الهی اعتقاد دارند، این​​​ها به نظرات فلان دانشمند اروپایی، همان اندازه یا بیشتر اعتقاد دارند! جالب اینجاست که آن نظریات کهنه و منسوخ می​​​شود و جایش نظریات جدیدی می​​​آید؛ اما این​​​ها همان نظریات پنجاه سال پیش را، به عنوان یک متن مقدس و یک دین در دست می​​​گیرند. این​​​ها دو عیب دارند: یکی این​​​که مقلدند، دوم این​​​که از تحولات جدید بی​​​خبرند؛ همان متن خارجی را که برای آن​​​ها تدریس کرده​​​اند، مثل یک کتاب مقدس در سینه​​​ی خود نگه داشته​​​اند و امروز به جوان​​​های ما می​​​دهند. کشور ما مهد فلسفه است، اما برای فهم فلسفه به دیگران مراجعه می​​​کنند. البته باید توجه داشت این فکر مقلدانه، خود به خود به وجود نیامده است و نمی​​​توان همه​​​ی تقصیر را بر عهده​​​ی این‌گونه اساتید گذاشت. عقب‌ماندگی علمی جهان سوم و تعبد در مقابل نظریه​​​های غربی، یک برنامه​​​ی استعماری است که توسط کشورهای غربی طراحی و اجرا شده است.»
از دیدگاه مقام معظم رهبری این مسئله، از ابعاد و لایه​​​های پنهان و عمیق تهاجم فرهنگی است.
«من که می​​​گویم تهاجم فرهنگی، عده​​​ای خیال می​​​کنند مراد این است که مثلاً پسری موهایش را بلند کند. خیال می‌کنند بنده با موی بلند مخالفم. مسئله​​​ی تهاجم فرهنگی این نیست. البته بی‌بندوباری و فساد هم یکی از شاخه​​​های تهاجم فرهنگی است؛ اما تهاجم فرهنگی بزرگ​​​تر از این است که این‌ها در طول سال‌های متمادی، به مغز و باور ایرانی تزریق کردند که تو نمی​​​توانی؛ باید دنباله‌رو غرب و اروپا باش. نمی‌گذارند خودمان را باور کنیم. الآن شما اگر در علوم انسانی، در علوم​​​ طبیعی، در فیزیک و در ریاضی و غیره، یک نظریه​​​ی علمی داشته باشید، چنان‌چه برخلاف نظریات رایج و نوشته شده​​​ی دنیا باشد، عده​​​ای می‌ایستند و می​​​گویند حرف شما در اقتصاد، مخالف با نظریه​​​ی فلانی است؛ حرف شما در روانشناسی، مخالف با نظریه​​​ی فلانی است».
از همین‌رو ایشان هشدار می‌دهند که باید مراقب تئوری​​​های وارداتی غربی باشیم.
«من می​​​خواهم محیط دانشگاه و جوان دانشجوی خودمان را توجه بدهم که مواظب تئوری​​​های وارداتی غربی که هیچ هدفی جز حفظ آن روابط تحکم‌آمیز غرب با کشورهایی از قبیل کشور ما را ندارند، باشید. دست​​​های فعال در سیاست​​​های بینالمللی، روی این مسئله کار کرده​​​اند که کشورها را به همین خرج روزانه سرگرم کنند تا آن​​​ها را از کارهای سیاسی و از آن چیزهایی که می​​​توانند جهت آن​​​ها را مشخص کند و فرهنگ مستقل آن​​​ها را بارور کند، معرض کنند. لذا داخلی‌ها هیچ‌گونه همتی نکردند. تلاشی نکردند. آن‌ها هم دیدند زمینه این است، عمل کردند. بنابراین باید مسئولان هم اهمیت علوم انسانی را بفهمند. وقتی این معرفت و باور به وجود آمد، کار شما آسان خواهد شد.»
کارشکنی غربی​​​ها نسبت به توسعه​​​ی علمی ملت​​​های دیگر تا جایی است که رهبر معظم می​​​فرمایند:
«برخلاف مبانی خودشان دموکراسی و آزادی بیان، از چاپ مقالات تا آنجا که بتوانند اجتناب می​​​ورزند. حجم مقالاتی که از ما چاپ شده، خوب است. اما من اطلاع دارم، به‌خصوص در زمینه​​​ی علوم انسانی که بعضی از مجلات I.S.I، اصلاً مقاله​​​ی محقق ما را چاپ نمی کنند. چرا؟ به خاطر این​​​که با مبانی آن​​​ها سازگار نیست. بله ممکن است ما درباره​​​ی فلسفه، روانشناسی، تربیت و دیگر مباحث، حرف​​​هایی داشته باشیم، پژوهش‌گر ما تحقیقی کرده و به نقطه​​​ای رسیده همان چیزی که ما می​​​خواهیم و مرزی را باز کرده که با خاستگاه این دانش که غرب است و با ارزش​​​های آن هماهنگ است، سازگار نیست. لذا مقاله را چاپ نمی​​​کنند! این هم پاسخ سادهلوحیِ بعضی​​​ها که خیال میکنند دنیای لیبرال دموکراسی، به معنای واقعی کلمه باز است و هرکس هرچه می​​​خواهد، می​​​تواند بگوید. نه، آن​​​ها حتی پژوهش علمی را هم، با میزان کار می‌کنند! این، از جمله​​​ی چیزهای هشدار دهنده و عبرت‌انگیز است. اگر شما اطلاع ندارید، تحقیق کنید. به آن‌چه من عرض می‌کنم، خواهید رسید.»
ایشان پیشنهاد می​​​دهند یک مرکز I.S.I اسلامی، با حضور کشورهای مختلف مسلمان تشکیل شود تا پژوهش‌گران مسلمان، علاوه بر رابطه با مجلات I.S.I جهانی، وابستگی کم‌تری به آن​​​ها داشته باشند.
• بایسته​​​های علوم انسانی
1. تولید علم و نظریه‌پردازی:
اهمیت استقلال در این علوم، اگر بیشتر از علوم پزشکی و فنی نباشد، یقیناً کمتر از آن نیست. زیرا این علوم نقشه راه و الگوی توسعه را می​​​نمایاند. بنابراین تأکیدات مقام معظم رهبری در زمینه​​​ی تولید علم و نهضت نرم‌افزاری که نیازمند بحث مستقلی است، شامل علوم انسانی نیز می​​​شود. ایشان در دیدار با استادان و دانشجویان دانشگاه​​​های کردستان در سال جاری، به همین نکته اشاره می​​​فرمایند:
«وقتی از علم صحبت می‌شود، ممکن است در درجه​​​ی اوّل، علوم مربوط به مسائل صنعتی و فنّی به نظر بیاید که در این دانشگاه هم بیشتر مورد توجّه است. اما من به‌طورکلّی و مطلق این را عرض می​​​کنم. علوم انسانی، علوم اجتماعی، علوم سیاسی، علوم اقتصادی و مسائل گوناگونی که برای اداره‌ی یک جامعه و یک کشور به‌صورت علمی لازم است، به نوآوری و نواندیشی علمی یعنی اجتهاد، احتیاج دارد.»
معظم‌له در دیدار با اساتید و دانشجویان دانشگاه‌های شیراز می​​​فرمایند:
«تحقیق کنید. به فکر نظریه​​​سازی باشید. الگوگرفتن بی​​​قید و شرط از نظریه‌پردازی​​​های غربی و شیوه​​​ی ترجمه​​​گرائی را، غلط و خطرناک بدانید. ما در زمینه​​​ی علوم انسانی به نظریه​​​سازی احتیاج داریم.»
• دوری از تحجر علمی:
بدیهی است که از مهم‌ترین مقدمات نواندیشی علمی این است که محقق، بر نظریه​​​های گذشتگان جمود نداشته باشد تا بتواند در فضایی باز و بدون تعصب، به تحقیق علمی بپردازد. چنان‌چه نظریه​​​هایی ارائه شده در هر علمی، به عنوان پیش​​​فرض تلقی شود، راه هرگونه رشد علمی بسته می​​​شود. همان​​​گونه که گذشت، رهبر معظم انقلاب یکی از مصائب علوم انسانی را، پذیرش بی‌چون و چرای نظریه​​​های دانشمندان غربی دانسته و از آن، به نوعی بت‌پرستی نام بردند. ایشان هم‌چنین می​​​فرمایند:
«یکی از وظایف مهم دانشگاه​​​ها عبارت است از نواندیشی علمی. مسأله‌ی تحجّر، فقط بلای محیط و افکار دینی نیست. در همه​​​ی محیط​​​ها تحجّر، ایستایی و پایبندبودن به جزمی‌گرایی​​​هایی که بر انسان تحمیل شده، بدون این‌که منطق درستی به دنبالش باشد، یک بلاست. آن‌چه برای یک محیط علمی و دانشگاهی وظیفه آرمانی محسوب می​​​شود، این است که در زمینه‌ی مسائل علمی، نواندیش باشد. معنای واقعی تولید علم این است. تولید علم، فقط انتقال علم نیست. نوآوری علمی در درجه‌ی اوّل ِاهمیت است.»
• شهامت علمی:
از آنجا که نواندیشی علمی و دوری از جمودگرایی، نیازمند ساختارشکنی است، این امر علاوه بر داشتن معلومات گسترده، نیازمند جرأت و شجاعت علمی است. رهبر معظم انقلاب می​​​فرمایند:
«البته برای نوآوری علمی که در فرهنگ معارف اسلامی، از آن به اجتهاد تعبیر می​​​شود، دو چیز لازم است: یکی قدرت علمی و دیگری جرأت علمی. البته قدرت علمی چیز مهمی است. هوش وافر، ذخیره-ی علمی لازم و مجاهدت فراوان برای فراگیری، از عواملی است که برای به‌دست‌آمدن قدرت علمی، لازم است. اما این کافی نیست. ای بسا کسانی که از قدرت علمی هم برخوردارند، اما ذخیره​​​ی انباشته‌ی علمی آن​​​ها، هیچ‌جا کاربرد ندارد. کاروان علم را جلو نمی​​​برد و یک ملت را از لحاظ علمی، به اعتلاء نمی​​​رساند. بنابراین، جرأت علمی لازم است.»
• فرهنگ سازی:
در فضای کنونی دانشگاه​​​ها که علم بیشتر حالت تقلیدی دارد، نظریه​​​پردازی بسیار دشوار است. این مسئله نیازمند ایجاد یک نگاه خاص به علوم انسانی، در همه‌ی سطوح استادان و دانشجویان است. رهبر معظم به دنبال تأکید بر نواندیشی و پرهیز از تحجر می​​​فرمایند:
«این را من از این جهت می​​​گویم که باید یک فرهنگ بشود. این نواندیشی، فقط مخصوص اساتید نیست. مخاطب آن، دانشجویان و کلّ محیط علمی هم هست.»
• استفاده از دانش​​​های روز با نگاه نقادانه:
انتقادی که به شیوه​​​ی اخذ علوم از غربی​​​ها وجود دارد، به معنای نفی کامل این علوم نمی​​​باشد. ارتباط با علوم روز لازم است، ولی هشداردهنده است که این رابطه، به شکل یک‌طرفه و پذیرش تام نباشد. بنابراین باید با نگاه نقادانه آن​​​ها را، ارزیابی کرد تا معلوم شود قابل پذیرش هستند یا خیر و در صورت پذیرش، آیا نیازمند اصلاح هستند یا خیر.
«بنشینید، فکر کنید؛ نظریه‌پردازی کنید؛ از موجودی این دانش​​​ها در دنیا استفاده کنیم؛ برآن چیزی بیفزاییم و نقاط غلط آن را برملا کنیم. این از جمله​​​ی کارهائی است که جزو الزامات حتمی پیشرفت است.»
این تذکر استفاده از علوم غربی همراه با نقد آن​​​ها، سال​​​هاست که توسط مقام معظم رهبری مورد تأکید می‌باشد. ایشان در سال 1378، در دیدار با نخبگان علمی کشور چنین می​​​فرمایند:
«آن چیزی که در فضای علمی ما مشاهده می​​​شود که به نظر من، یکی از عیوب بزرگ محسوب می‌گردد، این است که ده​​​ها سال است که ما متون فرنگی و خارجی را تکرار می​​​کنیم، می​​​خوانیم، حفظ می​​​کنیم و براساس آن​​​ها تعلیم و تعلّم می​​​کنیم. اما در خودمان قدرت سوأل و ایجاد خدشه نمی​​​یابیم! باید متون علمی را خواند و دانش را از هرکسی فرا گرفت؛ اما علم باید در روند تعالی خود، با روح​​​های قوی و استوار و کارآمدی که جرأت پیشبرد علم را داشته باشند، همراه شود تا بتواند پیش برود. انقلاب​​​های علمی در دنیا این​​​گونه به وجود آمده است.»
ایشان هم‌چنین تأکید می​​​ورزند که رابطه‌ی ما با غرب در حوزه​​​ی علوم نیز، باید یک رابطه​​​ی دوسویه باشد. یعنی همان​​​گونه که برخی از نظریه​​​های آنان را می​​​پذیریم، آن‌قدر قوی باشیم که بتوانیم نظریه​​​هایی مطرح کنیم و آنان بپذیرند.
«رابطه​​​ی بین کشورها در زمینه​​​ی علم باید رابطه​​​ی صادرات و واردات باشد؛ یعنی در آن تعادل و توازن وجود داشته باشد. هم‌چنانی که در باب مسائل اقتصادی و بازرگانی، اگر کشوری وارداتش بیشتر از صادراتش شد، ترازش منفی می​​​شود و احساس غبن می​​​کند، در زمینه​​​ی علم هم باید همین​​​جور باشد. علم را وارد کنید، عیبی ندارد؛ اما حداقل به همان اندازه که وارد می​​​کنید، صادر کنید. باید جریان دو طرفه باشد. والّا اگر شما دائماً ریزه‌خوار خوان علم دیگران باشید، این پیشرفت نیست.»
• استفاده از میراث علمی فرهنگی داخلی:
از دیگر اموری که باید مورد توجه قرار گیرد، مواریث گران​​​بهای علمی گذشتگان ایرانی و اسلامی است. البته چگونگی استفاده از این منابع عظیم علمی و فرهنگی و به‌روزکردن آن​​​ها، فعلاً موردنظر نمی​​​باشد و باید در جای خود به تفصیل بررسی شود. آن‌چه در اینجا مهم است، اصل توجه به این سرمایه‌ی ملی اسلامی ارزشمند است. این مسئله بسیار مهم بارها مورد تأکید رهبری معظم قرار گرفته است.
«ما در بخشی از رشته​​​های علوم انسانی، قرن​​​ها جلوتر از دنیا هستیم. خیلی جلوتر از کسانی هستیم که امروز در این رشته در دنیا سرآمد به حساب می​​​آیند. چرا این​​​ها را دنبال نکنیم؟ در رشته​​​های گوناگون علوم انسانی، ادبیات، فلسفه، تاریخ و هنر، ما خیلی سابقه داریم. بعضی از علوم انسانی دیگر هم هست که اگرچه از غرب آمده، اما اگر درست دقت کنیم، خمیرمایه​​​ی آن که عبارت از عقلانیت و تجربه‌گرائی است، از تفکر و روح ایرانی-اسلامی است. اروپای خرافاتی نمی​​​توانست زیست‌شناسی و اقتصاد و مدیریت و روانشناسی و جامعه​​​شناسی را به این شکل تنظیم کند. این سوغات تفکر علم​​​گرایی و تجربه-گرائی شرق و عمدتاً ایران اسلامی بود که رفت در آنجا و به این تحول منتهی شد.»
ایشان پس از انتقاد از تقلید کورکورانه از دستاوردهای علمی غرب در زمینه​​​ی علوم انسانی، می​​​فرمایند:
«شما به مبانی خودتان نگاه کنید؛ ما تاریخ، فلسفه، فلسفه​​​ی دین، هنر و ادبیات، و بسیاری ازعلوم انسانی دیگری که دیگران حتی آن​​​ها را ساخته​​​اند و به صورت یک علم درآورده‌اند - یعنی یک بنای علمی به آن داده​​​اند - مواد آن در فرهنگ و میراث علمی، فرهنگی و دینی خود ما وجود دارد. باید یک بنای این چنینی و مستقل بسازیم. شکی نیست که بسیاری از علوم انسانی، پایه​​​ها و مایه​​​های محکمی در اینجا دارد. یعنی در فرهنگ گذشته​​​ی خود ما.»
• توجه ویژه به آموزه​​​های قرآنی:
از توصیه​​​های اکید مقام معظم رهبری، انجام پژوهش​​​های قرآنی در زمینه​​​ی علوم انسانی و پایه‌گذاری این علوم، بر مبانی قرآنی است. ازآنجا که قرآن کتاب هدایت انسان است، او را از جهات مختلف مورد توجه قرار داده است. بنابراین توجه به آموزه​​​های قرآنی و ابتناء نظریه​​​های مربوط به علوم انسانی بر قرآن، نه تنها ممکن، بلکه بسیار ضروری می​​​باشد. ایشان در دیدار با بانوان قرآن‌پژوه کشور می​​​فرمایند:
«این علوم انسانی را ما به صورت ترجمه​​​ای، بدون این​​​که هیچ‌گونه فکر تحقیقی اسلامی را اجازه بدهیم در آن راه پیدا کند، می​​​آوریم تو دانشگاه​​​های خودمان و در بخش​​​های مختلف، این​​​ها را تعلیم می​​​دهیم. در حالی​​​که ریشه و پایه و اساس علوم انسانی را، در قرآن باید پیدا کرد. یکی از بخش​​​های مهم پژوهش قرآنی، این است.»
«باید در زمینه‌های گوناگون، به نکات و دقائق قرآن توجه کرد و مبانی علوم انسانی را، در قرآن کریم جستجو و پیدا کرد. این یک کار بسیار اساسی و مهمی است. اگر این شد، آن وقت متفکرین و پژوهندگان و صاحب‌نظران در علوم مختلف انسانی، می​​​توانند بر این پایه و اساس بناهای رفیعی را بنا کنند. البته آن وقت می‌توانند از پیشرفت​​​های دیگران، غربی​​​ها و کسانی​​​که در علوم انسانی پیشرفت داشتند، استفاده هم بکنند، لکن مبنا باید مبنای قرآنی باشد.»
براساس این سخن، استفاده از نظریات دیگران متوقف بر این است که پیش از آن، پژوهش​​​های قرآنی صورت گرفته باشد و نظر قرآن اخذ شده باشد. این تأکید گاهی به شکل عمومی​​​تر و با نگاه به آموزه​​​های اسلامی از سوی معظم له صورت گرفته است:
«ما در زمینه​​​ی علوم انسانی احتیاج به تحقیق و نوآوری داریم. مواد و مفاهیم اساسی​​​ای هم که براساس آن می​​​توان حقوق، اقتصاد، سیاست و سایر بخش​​​های اساسی علوم انسانی را شکل داد و تولید و فراوری کرد، به معنای حقیقی کلمه، در فرهنگ عریق و عمیق اسلامی ما وجود دارد که باید از آن استفاده کنیم.»
• اعتماد به پژوهش‌گران داخلی:
«انجام چنین کار بزرگی یعنی تولید علم و نظریه​​​پردازی علمی، متناسب​​​ با نیازها و فرهنگ ایرانی و اسلامی و باید توسط پژوهش‌گران ایرانی انجام شود و طبیعتاً نمی​​​توان انتظار داشت فلان پژوهش‌گر خارجی بیاید و این کار را برای ما انجام دهد.»
مقام معظم رهبری، با تأکید بر این​​​که پژوهشگران ایرانی، بهره‌ی​​​ کافی هوش را دارند و می​​​توانند چنین کاری انجام دهند. می​​​فرمایند:
«عقب‌ماندگی ما از دنیای پیشرفته​​​ از لحاظ علمی، عقب‌ماندگی زیاد و قابل توجهی است. این را می​​​دانیم و می​​​فهمیم و از آن رنج می​​​بریم. علت هم این است که ملت ما، یک ملت دارای هوشِ زیرمتوسط نیست که بگوید این حال حق ماست. ملت ما ملتی است که دارای هوش بالای متوسط جهانی است. این حرفی است که ثابت شده و همه می​​​گویند. خیلی‌ها ذکر می​​​کنند، می​​​گویند، آثارش هم مشاهده می​​​شود. امروز خوشبختانه ما دانشمندان جوانِ مؤمن و تحصیل‌کرده​​​های باایمان داریم که می​​​توانند یک حرکت علمی فراگیر و به معنای واقعی کلمه، در عرصه​​​ی علوم انسانی به وجود آورند. از این​​​ها باید استفاده بشود.»
• توجه به هدف اصلی (مرجعیت علمی):
مقصود از نواندیشی علمی در علوم انسانی، صرفاً ارائه‌ی چند نظریه در کنار نظریه​​​های دیگران نیست. از دیدگاه ایشان، هدف اصلی این حرکت باید فتح قله​​​های علمی جهانی و رسیدن به مرجعیت علمی باشد. یعنی به جایی برسیم که حرف اول را در جهان علم بزنیم و دیگران به سراغ ما بیایند و استفاده ببرند.
«کشور باید به عزت علمی برسد. هدف هم باید مرجعیت علمی باشد در دنیا. همین​​​طور که بارها عرض کرده​​​ایم. یعنی همین​​​طور که شما امروز ناچارید برای علم و دستیابی به محصولات علمی، به دانشمندانی و به کتاب​​​هایی مراجعه کنید که مربوط به کشورهای دیگرند، باید به آنجا برسیم که جوینده​​​ی دانش، طالب علم، مجبور باشد بیاید سراغ شما، سراغ کتاب شما؛ مجبور باشد زبان شما را یاد بگیرد تا بتواند از دانش شما استفاده کند. هدف باید این باشد.»
«این یک آرزوی خام هم نیست. این چیزی است که عملی است. اینجایی هم که ما امروز از لحاظ علمی و فناوری قرار داریم، این هم یک روزی جزو آرزوهای خام به حساب می‌آمد.»
• حرکت بی وقفه و شتابان:
بدیهی است برای رسیدن به این هدف عالی مرجعیت علمی، نمی​​​توان به دستیابی به برخی افتخارات هرچند بزرگ غره شد، بلکه برای وصول به این مقصود بزرگ، حرکتی سریع، مستمر و شتابان لازم است.
«در این سال​​​های اخیر که مسئله​​​ی تولید علم و نهضت تولید علم، نهضت نرم‌افزاری، بازگشت به خود، اهتمام به تحقیق در دانشگاه​​​ها مطرح شده، یک حالت جهشی در این حرکت به‌وجود آمده است. آن‌چه مهم است این است که این جهش، باید ادامه پیدا کند. ما در زمینه​​​ی مسائل علمی دچار عقب‌ماندگی مزمن هستیم. آن‌چه که اهمیت دارد، مسئله​​​ی ادامه​​​ی حرکت سریع است. ما باید این سرعت و شتابی را که در حرکت علمی ما وجود دارد، سال‌ها ادامه بدهیم. هیچ جایز نیست که ما اندکی توقف کنیم.»

• ضرورت برنامه​​​ریزی و سرمایه​​​گذاری:
انجام چنین حرکتی، نیازمند برنامه​​​ریزی از سوی مسئولین ذی‌ربط می​​​باشد. سرمایه​​​گذاری برای انجام پژوهش​​​های بنیادین، ساماندهی پژوهش​​​ها، جذب و تربیت پژوهش​​​گران ویژه و...، از جمله اموری است که اجتناب‌ناپذیر است. مسئول اصلی این حرکت نیز از دیدگاه مقام معظم رهبری، شورای عالی انقلاب فرهنگی است. ایشان در سال 1384، در دیدار اعضای این شورا، با لحنی گلایه‌آمیز، مسئولیت اصلی را متوجه آنان کرده و می​​​فرماید:
«ما باید در زمینه​​​ی علوم انسانی یک کار اساسی بکنیم و این حرف، حرفی نیست که امروز به ذهن کسی رسیده باشد؛ نه. این حرف سال​​​هاست که گفته شده و باید تحقق پیدا کند. چه کسانی باید این کار را بکنند؟ این مجموعه​​​ی حاضر و همان مجموعه​​​هایی که ما إن‌شاءالله پیش خدای متعال، با آن​​​ها احتجاج خواهیم کرد و امیدواریم از عهده​​​ی احتجاج هم بربیایند؛ اگر خدای متعال سوأل کرد.»
ایشان در همان سال، در دیدار با اساتید و دانشجویان دانشگاه امام صادق(علیه‌السلام) می فرمایند:
«من در جلسه​​​ی شورای عالی انقلاب فرهنگی هم به آن آقایانی که مؤثرین در فرهنگ هستند، گفته​​​ام که شماها جایگاه مهندسی فرهنگی را در این کشور دارید. در آن جلسه گفته​​​ام که دو تا شاخه​​​ی اصلی وجود دارد: علوم انسانی و علوم پایه؛ هرکدام به جای خود. اگر ما این​​​جا روی علوم انسانی تکیه می​​​کنیم، معنایش این نیست که روی ریاضی و فیزیک و شیمی و علوم زیستی تکیه نمی​​​کنیم، چرا؛ آنجا هم بنده یک تکیه​​​ی صددرصدی دارم؛ آن​​​ها هم برای خودشان مردانی و کسانی دارند. علوم انسانی هم بایستی مردان و کسانی برای خودشان داشته باشد. باید روی این دو اصلی، یعنی علوم انسانی و علوم پایه در کشور، سرمایه‌گذاری فکری، علمی، پولی و تبلیغی بشود تا این​​​که پیش بروند. علم را بایستی درحدّ اعلا دنبال کنید.»
سالیانی است که رهبر عزیز انقلاب، سخن از علوم انسانی و بومی​​​سازی آن را به شیوه‌ی اسلامی بیان می‌کنند. الزام بومی​​​سازی و نگاه ویژه‌ی رهبری انقلاب به علوم انسانی اسلامی، از این جهت مهم جلوه می‌کند که از ابتدای انقلاب تاکنون و از شروع انقلاب فرهنگی، این نیاز کاملاً محسوس بوده و امروز نتیجه‌ی آن را در سطح دانشگاه‌ها شاهد هستیم.
• نتیجه گیری:
به چند راه حل رسیدیم که طبق نظریات حضرت آقا، مشکل اصلی این علوم رایج در دانشگاه​​​های کشور می​​​باشد:
1- اندیشه‌ها تولیدمحور هستند نه محصول‌محور و توزیع‌محور. یعنی اندیشه‌ای تولید می‌شود و مورد حمایت نیز قرار می‌گیرد، اما این​​​كه این اندیشه چگونه باید مورد استفاده قرار گیرد، مورد توجه قرار نمی‌گیرد. مجله را تولید می‌كنیم، اما این​​​كه این مجله چقدر می‌تواند اشاعه پیدا كند، مورد توجه قرار نمی‌گیرد؛
2- ضعف اساسی در انتشار اندیشه‌ها، عدم تعامل با اندیشه​​​ی جوانی است كه می‌تواند وضعیت بسیار خوبی برای كشور به وجود بیاورد؛
3-مشكل دیگر علوم انسانی از حیث محتوا، این است كه متناسب با فرهنگ و اندیشه ایرانی- اسلامی نیست؛
4-باید حداقل سه عنصر مبدأ، معاد و رابطه‌ی انسان و خدا در علوم انسانی، دینی باشد که مصداق کامل آن اسلام است؛
5-یک نقشه​​​ی اجرایی در کنار کارهای علمی در زمینه اسلامی‌سازی علوم انسانی، ضروری است؛
6-منطقی است که یک انتخاب مبانی فلسفی برای تحول در علوم انسانی، برای شروع داشته باشیم؛
7-کسانی​​​که در فرایند تحول در علوم انسانی و اسلامی‌شدن آن نقش مؤثری دارند، در کنار آشنایی کافی با علوم اسلامی، با تاریخچه، نظریات و نظریه‌های علوم انسانی هم، آشنا باشند؛
8- افکار مسؤولان و اساتید دانشگاهی را، با تبادل علمی هم‌گرا کنیم؛
9- بایسته​​​های علوم انسانی عبارتند از:
تولید علم و نظریه‌پردازی، دوری از تحجر علمی، شهامت علمی، فرهنگ‌سازی، اعتماد به پژوهش‌گران داخلی، استفاده از میراث علمی فرهنگی داخلی، توجه به هدف اصلی(مرجعیت علمی)، حرکت بی‌وقفه و شتابان، ضرورت برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری.

منابع:
1) نگاه نو، آیه‌الله مصباح یزدی؛
2) کتاب و من، آیه‌الله خامنه‌ای؛
3) سخنرانی مقام معظم رهبری در جمع اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی؛
4) سخنرانی مقام معظم رهبری با اساتید دانشگاه شیراز؛
5) سخنرانی مقام معظم رهبری در جمع دانشجویان و مسئولین دانشگاه تهران؛
6) سخنرانی مقام معظم رهبری در جمع طلاب حوزه‌ی علمیه‌ی قم؛
7) جریان‌شناسی ضد‌فرهنگ‌ها، عبدالحسین خسرو پناه؛
8) مطالعات نظریه‌های دانشمندان علوم دانشگاهی، آیه‌الله محمدتقی مصباح یزدی، آیه‌الله صادق آملی لاریجانی، دکتر آیت‌اللهی، حجه‌الاسلام‌والمسلمین خسرو پناه