ما در این نوشتار کوتاه برآنیم تا درباره پژوهش، مستفاد از روایات، مطالبی چند را هدیه حضور اساتید و فضلای حوزه علمیه نماییم. بر این اساس مختصراً به چند نکته اساسی اشاره می‌کنیم:

1. به نصّ فرمایش حضرت امیر(ع)، همه کسانی که اقدام به پژوهش یعنی جدّ و جهد در کشف حقیقت می‌کنند، حتماً و بی‌تردید به هدف خواهند رسید: «قُرِنَ الإجتِهادُ بِالوِجدانِ‏»؛ «قَد سَعِدَ مَن‏ جَدَّ»، و این همچون یک سنت لایتغیّر است که هرکس تمام توانش را برای دستیابی به علم و معرفت و یافتن حقیقت صَرف کند، به مرادش خواهد رسید: «مَن‏ أعمَلَ‏ اجتِهادَهُ‏ بَلَغَ مُرادَه‏»؛ «مَنْ بَذَلَ‏ جُهْدَ طَاقَتِهِ بَلَغَ كُنْهَ إرَادَتِه‏».

2. بی‌شک پژوهش، خود نوعی از تجربه کردن و آزمودن و آزمایش است؛ یعنی به جای این‌که بنشینیم و صرفاً مصرف‌کننده اندیشه‌ها و آراء و افکار دیگران باشیم، آستین همّت بالا زنیم و با جدّیت و اجتهاد به حقیقت علم و آگاهی و کشف مجهولات برسیم. این خود داراییِ بزرگی است و چنین انسانی، داراترینِ مردمان از حیث اندیشه صحیح خواهد بود: «أملَكُ النّاسِ‏ لِسَدادِ الرَّأیِ‏ كُلُّ مُجَرِّبٍ». ارزش و بهای اندیشه‌های انسان به میزان تولیدات و تحقیقات او سنجیده‌ می‌شود: «رَأیُ‏ الرَّجُلِ‏ عَلَى‏ قَدْرِ تَجْرِبَتِه».

3. تمام آن‌چه را که درباره علم، عالم، معلّم، متعلّم، تعلّم و تعلیم بیان شده، همگی بر پژوهش، قابل بیان و تطبیق است. در واقع باید گفت که پژوهش همچون تفکّر و اندیشیدن، راهبردی برای رسیدن به علم و آگاهی است. حتی برتر از این باید گفت: آن‌چه که در فکر اتفاق می‌افتد که فرموده‌اند: «الفِکرُ تَرتیبُ أمورٍ مَعلومَهٍ لِلتَّأدِّی إلی أمرٍ مجهولٍ» یا  «الفِكرُ حَركَهٌ إلَى‏ المَبادِی وَ مِن المَبادِى إلَى المُرادِ»، همان جستجو در پی یافتن مجهول است؛ همان پژوهش است؛ همان فعالیت و پژوهیدن ذهن است؛ از این روست که امام علی(ع) فرمودند: برای دست‌یابی به حقیقت، هیچ کاری همچون تحقیق نیست: «لا عَمَلَ‏ كَالتَّحقیقِ‏»، و هیچ شیوه‌ای هم برتر و سودمندتر از تحقیق نیست: «لا سُنَّهَ أفضَلُ‏ مِنَ‏ التَّحقیقِ». اساساً اجتهاد که فعالیتی است برای دست‌یابی به علم، معرفت، آگاهی و حقیقت، جز با تحقیق حاصل نمی‌شود «لا یَنفَعُ‏ اجتِهادٌ بِغَیرِ تَحقیقٍ‏».

4. بدین گونه است که آن کس که بر اثر پژوهش، به برهان دست می‌یابد، در واقع به اقتدار رسیده است؛ اقتدار و قدرتی بالاتر از قدرت بدنی که می‌تواند بر قدرت صاحبان زر و زور و ظالمان فائق آید و بلکه باید گفت: ابَرقدرت، کسی است که با قدرت برهان، نیرومند شده باشد: «قُوَّهُ سُلطانِ‏ الحُجَّهِ أعظَمُ مِن قُوَّهِ سُلطانِ القُدرَهِ».

5. آن‌چه که مطلوب پروردگار عالم و خالق عالم و آدم است نیز همین است که بندگان بر محور توحید، با تفکّر و تحقیق، به معرفت و آگاهی برسند. هم پیچیدگی‌های موجود در عالم خلقت که انسان را وادار به اندیشیدن می‌کند، مؤیّد این مطلب است که «یَتَفَکَّرونَ فی خَلقِ السَّمواتِ وَ الأَرضِ» (آل‌عمران:191) و هم پیچیدگی‌ها و بواطن و حقایق و لطایف موجود در آیات قرآن کریم در عین سادگی، آسانی، روانی و تازگیِ این کتاب. اهمیت این مسئله تا حدّی است که خدای متعال، آنانی را که اهل پژوهیدن و جستجو برای دریافت حقایق و مطالب عمیق نیستند، مورد توبیخ و سرزنش قرار داده است: «أفَلا یَتَدَبُّرونَ‏ القُرآنَ أم عَلى قُلوبٍ أقفالُها» (محمد:24).

6. از این رو باید گفت که محور آموزش پیامبر اعظم(ص) تدبّر، تفکّر و پژوهش بوده است و اگر قرآن فرمود: «یُعَلِّمُهُم الکِتابَ و الحِکمَهَ» (جمعه:2)، این تعلیم با ارائه راهبرد تفکر و تدبّر همراه است. در واقع آموزش پیامبر اکرم(ص)، بلکه تعالیم همه انبیای الهی، پژوهش‌محور و تفکرمدار بود: «لیُثیروا لَهُم دَفائِنَ‏ العُقولِ»،‏ نه حافظه‌محور و نه تقلیدگرا و چشم‌بسته؛ مانند آنان که می‌گفتند: «بَل وَجَدنا آبائَنا کَذلِکَ یَفعلونَ» (شعراء:74). شاگردان انبیاء، «اولوالالباب»‌اند؛ می‌اندیشند و با تحقیق و جستجو درباره حقیقت و کنجکاوی در به دست آوردن معلومات صحیح، ردّ پای آن را می‌جویند: «إِنَّ‏ فی خَلقِ‏ السَّمواتِ وَ الأرضِ وَ اختِلافِ الَّلیلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأولِی الأَلبابِ»‏ (آل‌عمران:190). اگر در این راه به هدف برسند که قطعاً می‌رسند، «لِلمُصیبِ أجرانِ» و اگر احیاناً به خطا روند: «لِلمُخطی أجرٌ واحدٌ»؛ در هر دو حال مأجورند.

7. امروزه به درستی واژه‌ «دین‌پژوهی»، در فرهنگ و معارف دینی وارد شده است، و بایسته است که آحاد جامعه اسلامی عموماً و محققان و اهل فضل خصوصاً، هر یک با مقدمات و معلوماتی که در اختیار دارند، به پژوهش در حوزه دین بپردازند و مبانی نظری اسلام و اعتقادات خویش را از راه جستجو و کنکاش، تقویت کرده، استحکام بخشند. به‌ویژه حوزه‌های علمیه که خاستگاه تربیت کارشناسان و فقیهان و عالمان اسلام‌اند، باید با تکیه بر سنت دیرین و عامل موفقیت‌های تاریخی خود، تمام وجهه همّت خود را بر آموزش‌های پژوهش‌محور و متّکی بر استعداد و دریافت، نه حافظه‌محوری و سطحی‌نگری، مبذول دارند. طلاب نیز که به‌درستی مدّعی شناخت اسلام با مأموریت تبلیغ معارف نورانی آن در سطح عالم هستند، باید با جدّ و جهد و همّت بلند و صبر و حوصله و پایداری، در عرصه تحقیق که غالباً میدانی دیربازده، اما پُرثمر و اصولی است، گام نهاده، به رسالت اصیل حوزوی خود عمل نمایند.1

پی​نوشت​

1. فهرست ارجاعات و مستندات، در دبیرخانه جشنواره موجود است.